Het projectgebouw van de Vismigratierivier op Kornwerderzand aan de Friese kant van de Afsluitdijk oogt troosteloos en verlaten. De regen striemt neer. Een krachtige herfstwind maakt het lastig om een droge plek te vinden. Een afdakje boven een fietsenstalling biedt maar weinig soelaas. Geen teken van leven te bespeuren.

Wiepkje Elsinga, projectmanager van provincie Friesland van de Vismigratierivier, arriveert al gauw. In de vergaderzaal van het projectgebouw is het behaaglijker. Ze steekt van wal. Het plan voor een gat in de Afsluitdijk is afkomstig van een vijftal initiatiefnemers: de Waddenvereniging, It Fryske Gea (Het Friese Landschap), Sportvisserij Nederland, Coalitie Blauwe Hart en de Sportvisunie. „Zij zagen de ecologie en de waterkwaliteit aan beide zijden van de Afsluitdijk dramatisch verslechteren.”

De Vismigratierivier zou beide moeten verbeteren. Via een open verbinding dwars door de Afsluitdijk en een kunstmatige rivier kunnen trekvissen straks ongehinderd heen en weer zwemmen tussen de zoute Waddenzee en het zoete IJsselmeer.

„Vooral voor hun voortplanting is dat uiterst belangrijk. Momenteel verzamelen zich jaarlijks zo’n 250 miljoen vissen voor de Lorentzsluizen. Ze komen af op de lokstroom van zoet water dat via de sluizen op de Waddenzee wordt gespuid. Een enkele krachtige zwemmer, zoals een zalm, glipt er weleens langs. Maar de meeste kunnen niet verder en zijn een willoze prooi voor meeuwen en aalscholvers.”

Vooral de herfst is een drukke periode voor trekvissen zoals zeeforel, houting en de Atlantische zalm. Deze vissen keren na een verblijf van twee tot vier jaar in de Noordzee terug naar hun paaigronden aan de grote rivieren. Ook haring, fint en brakwatergrondel hebben baat bij brak water voor hun ontwikkeling. Andere zogeheten doelsoorten die de betrokken biologen graag terug zien keren in het IJsselmeer, zijn de Europese steur, driedoornige stekelbaars, bot, elft, rivierprik, spiering en paling.

Ecologische balans

„We hebben in het verleden alleen aandacht gehad voor de veiligheid van het achterland. Nu we alles hebben dichtgezet, realiseren we ons dat dat niet zo goed is geweest voor de ecologie. De eis van waterveiligheid verandert niet, maar daar komt een nieuwe eis bij: die van natuurinclusief bouwen. Dit project herstelt de ecologische balans weer.”

Elsinga noemt het „begrijpelijk” dat niet iedereen stond te juichen bij een plan om een gat in de Afsluitdijk te graven. „De Afsluitdijk is een van de primaire waterkeringen van Nederland. De veiligheid van het achterland is nog steeds een belangrijk issue. Die blijft vooropstaan.”

Matthijs de Vries (CU), gedeputeerde van provincie Friesland met onder meer natuur in zijn omvangrijke portefeuille, is ook aangeschoven. Zo is het project in 2011 van start gegaan. De provincie Friesland heeft het geadopteerd. „We hebben voor deze locatie naast de Lorentzsluizen gekozen omdat hier voorheen een diepe zeegeul lag die de Zuiderzee met de Waddenzee verbond.”

Continue zoete lokstroom

Elsinga pakt er een tekening bij van hoe de kunstmatige rivier eruit moet gaan zien. Een deel van de klus zit erop, wijst ze. „Rijkswaterstaat heeft in 2021 het gat in de dijk gegraven en dat twee jaar later afgerond. De dienst is beheerder van de Afsluitdijk en blijft dat ook.”

De provincie Friesland heeft de aanleg aan de Waddenzeezijde ook al helemaal klaar. In de strekdam bij de Lorentzsluizen zijn in opdracht van Rijkswaterstaat twee openingen gemaakt. Daardoor kunnen de vissen naar een binnenmeertje achter de strekdam zwemmen. Een nieuw aangelegde dam van grote brokken steen loodst de vissen naar de opening van de Vismigratierivier. „Als de passage opengaat, komt ze daar een continue zoete lokstroom tegemoet. Die wijst ze de weg naar de opening in de Afsluitdijk”, legt Elsinga uit.

Via die opening bereiken de trekvissen een kunstmatige rivier in het IJsselmeergedeelte van de Vismigratierivier. Die klus moet nog worden afgerond. „Afgelopen zomer hebben we in het IJsselmeer een dam van stenen gerealiseerd. Daarmee is de contour van de Vismigratierivier af. Nu staan we voor de laatste opgave: de binnenzijde, de slingerende rivier binnen de contour van de dam in het IJsselmeer. Die hopen we komende zomer te voltooien.”

De rivier, in totaal 4 kilometer lang, wordt ingericht met paaiplaatsen en zandige oevers. „Overal waar het kan, trekken we het zandige waddensysteem, waar de vissen vandaan komen, door in het IJsselmeer.”

De lengte van 4 kilometer is nodig om de vissen te laten wennen aan het steeds zoeter wordende water, verklaart Elsinga. „En om het zoutgehalte van het water te beheersen. De zoute vloedstroom zal een heel eind in de rivier stromen, maar er mag geen zout water in het IJsselmeer terechtkomen. Het IJsselmeer heeft nu al te maken met verzilting en die problematiek wil je niet versterken.”

Er komen sensoren in het water van de Vismigratierivier te hangen, die het continu monitoren. Ze meten de temperatuur, het zoutgehalte en de stroomsnelheid van het water, maar ook erosie en dichtslibben van de rivier. „Komt het zoute water te ver of stroomt het water te hard, door springvloed of harde wind, dan hebben we de mogelijkheid om regelschuiven aan de Waddenzijde of aan de IJsselmeerzijde deels dicht te zetten”, legt de projectleider uit. „Dat doen we ook bij een calamiteit, als er olie of andere chemicaliën in de Vismigratierivier terecht dreigen te komen. Dan gaat er in een regelstation een rood lampje knipperen.”

Haaien

Tot begin 2027 is de ‘deur’ voor de vissen nog praktisch dicht. Straks staat deze altijd open. Behalve de twaalf doelsoorten kunnen ook andere vissoorten uit de Noordzee dan de weg naar het IJsselmeer vinden. „Evenals zeehonden”, bevestigt Elsinga. „Exoten kunnen we evenmin tegenhouden.” En haaien uit de Noordzee? „Vissoorten die uitsluitend zijn aangepast aan zout water kunnen een stuk de Vismigratierivier op zwemmen. Maar omdat het water steeds zoeter wordt, zullen ze op een gegeven moment omkeren.” Gedeputeerde De Vries beaamt dat. Met een lach: „Het IJsselmeer wemelt straks echt niet van de haaien.”

Hoewel de Vismigratierivier in eerste instantie is bedoeld voor het verbeteren van de visstand op het IJsselmeer, zal die ook een impuls betekenen voor de hele biodiversiteit, verwacht Elsinga. „Vogels hebben profijt van een goede visstand. En de plantengroei zal verbeteren. Alles bij elkaar zorgt dat voor een betere waterkwaliteit.”

De Vries verwacht dat veel brakwaterplanten zich spontaan zullen vestigen langs de oevers van de Vismigratierivier. Diep wortelende soorten zoals riet zijn ook nodig om het zand in de rivier op zijn plek te houden. „Getijdesoorten zoals lisdodde en ruwe bies zien we ook al. We hopen op de vestiging van de zeldzame driekantige bies en de spindotterbloem. Maar waar nodig zullen we sommige soorten moeten aanplanten. Anders duurt het te lang voordat ze zich er spontaan zullen vestigen.”

Veiligheidshelm en oranje hesje

Dan is het tijd om op locatie te gaan kijken. De laarzen en regenjassen moeten aan; het stormt en plenst buiten nog steeds. Een oranje hesje en een veiligheidshelm maken de outfit compleet. Gedeputeerde Matthijs de Vries (CU) loopt voorop over het fietspad naar de Lorentzsluizen.

Bij de sluizen stopt het fietspad abrupt. „Dat is deels weggehaald, omdat de sluizen momenteel groot onderhoud krijgen”, verklaart De Vries. Hij vervolgt de route daarom achter de sluizen langs, kruip-door-sluip-door over een onderhoudspad.

Krijsende mantelmeeuwen doen zich massaal tegoed aan de vele vissen die voor de sluizen in de val lopen

„We treffen het: er wordt gespuid”, wijst Ilja Abels, communicatieadviseur van provincie Friesland, die ook meeloopt. Een krachtige waterstroom baant zich vanuit het IJsselmeer onder de spuisluizen door naar de Waddenzee, waar het op dat moment eb is. Krijsende mantelmeeuwen doen zich massaal tegoed aan de vele vissen die voor de sluizen in de val lopen. Een enkele aalscholver probeert eveneens een visje te verschalken. „Straks kunnen de vissen schuilgelegenheden vinden onder water en onder de overhangende begroeiing langs de Vismigratierivier”, verwacht ze.

De schuif naar de Vismigratierivier is momenteel dicht. Langs de randen van de passage zijn 3D-geprinte modellen van bioplastic geplaatst van de belangrijkste trekvissen die van de Vismigratierivier gebruik gaan maken. Het publiek kan er straks vrijelijk langslopen. Het valt op dat de betonnen doorlaat in de Afsluitdijk bestaat uit twee delen: een brede met een sterke stroom en een smalle waarin de waterstroom wordt afgeremd. „Die is voor de zwakkere zwemmers”, verklaart Elsinga.

De bodem ervan is zo natuurlijk mogelijk ingericht. „We stonden voor de vraag: Gaan we er één grote betonnen bak van maken en wensen we de vissen er succes mee? Of maken we deze betonnen passage zo natuurlijk mogelijk met stortstenen op de ondergrond, zodat de vissen niet door een soort watersnelweg racen? We hebben gekozen voor het laatste”, vult De Vries aan.

Vismigratiepassage door de Afsluitdijk vanuit de lucht. Onderaan de opening aan de Waddenzijde, bovenaan: de opening aan de IJsselmeerzijde. beeld Topview/Rijkswaterstaat/Levvel/Provincie Fryslân

Tekening van de vispassage door de Afsluitdijk. beeld Provincie Fryslân 

De inlaat van de vispassage kwam in 2013 gereed en is tot voorjaar 2027 gesloten. beeld RD

Onder de snelweg over de Afsluitdijk is de vispassage kunstzinnig vormgegeven. Metalen modellen beelden de belangrijkste trekvissen uit die er gebruik van zullen maken. Op de achtergrond de namen van de wateren waar deze vissen zwemmen en paaien. beeld RD

Onder de snelweg over de Afsluitdijk is de vispassage kunstzinnig vormgegeven. Close-op van de rivierprik. beeld Provincie Fryslân

Iconisch project van wereldformaat

De gedeputeerde noemt de Vismigratierivier „een iconisch project van wereldformaat. En dat vraagt wel wat lef. Er zijn wereldwijd zo’n 200 vergelijkbare locaties waar de aanleg van zo’n rivier een ecologisch probleem kan oplossen. Wetenschappers, onderzoekers en andere belangstellenden van over de hele wereld kijken met ons mee. We hebben delegaties, schrijvende pers en andere soorten media gehad uit India, China, Spanje, Scandinavië, Duitsland, Canada en de Verenigde Staten. Wat we in Nederland doen, kan strak ook elders worden toegepast.”

De Vismigratierivier is wel echt iets nieuws, bevestigt Elsinga. „Hoe pak je zoiets aan? Er ligt geen blauwdruk van een Vismigratierivier. We hebben geen voorbeeld en geen stappenplan. Wat werkt, wat werkt niet? We hebben er allerlei wetenschappers bij gehaald. Hoe kunnen we dit toetsen aan alle wetten en regels? Er staat nergens waar een Vismigratierivier aan moet voldoen. Het is echt pionieren. Straks kunnen wij de handleiding schrijven. ”

De Vismigratierivier bij Kornwerderzand kan niet een-op-een worden gekopieerd naar elke plek waar ook ter wereld, vult de projectleider aan. „Elke locatie vraagt om maatwerk. Hier is de lengte bepaald op 4 kilometer. En dat heeft te maken met het verschil tussen eb en vloed en het zoutgehalte van de Waddenzee. Op andere locaties zul je met andere omstandigheden rekening moeten houden.”

Publiekstrekker

Gedeputeerde De Vries hoopt dat de Vismigratierivier het ecotoerisme in de regio zal aanwakkeren. „Wij verwachten dat het een publiekstrekker gaat worden. Afgelopen zomer waren excursies in no time volgeboekt. En het project is nog niet eens af. Straks kunnen bezoekers langs de hele Vismigratierivier wandelen.”

Als de kunstmatige rivier begin 2027 opengaat, zal blijken of alle berekeningen en verwachtingen uitkomen. „Dat is het spannendste moment van het hele project”, vindt De Vries. „Soms zeggen mensen wel tegen mij dat die 250 miljoen vissen aan de Vismigratierivier voorbij zullen zwemmen; dan zouden we 80 miljoen euro in het water hebben gegooid. Tja, we kunnen ze natuurlijk niet dwingen om er gebruik van te maken. Maar dat zal de praktijk uitwijzen.”

Wiepkje Elsinga is vol vertrouwen dat het wel gaat lukken. „Er is straks een continue lokstroom van zoet water vanuit de Vismigratierivier. Die trekt de vissen aan. Volgens de betrokken wetenschappers moet na de opening ieder jaar de stand van de vissoorten in het IJsselmeer met 5 procent omhoog gaan. De waterkwaliteit zal daardoor verbeteren en de plantengroei zal toenemen. Dat is de investering wel waard.”