De straten van Elburg zijn vroeg in de morgen al aardig gevuld. Een vrachtwagenchauffeur lost een voorraad frisdrank en bier bij een plaatselijk café. Twee mannen met oranje hesjes graven in opengelegde stoep. Bij de Schaapsteeg staan de eerste toeristen foto’s te maken van schilderachtige stukjes Elburg.

11:00: Nationaal orgelmuseum

Amper 100 meter verderop gaan de deuren van het Nationaal Orgelmuseum open; het is 11.00 uur. „Kom gezellig binnen bij het enige museum in Nederland over het orgel”, meldt een krijtbord aan de ingang van het Arent thoe Boecophuis. Het voormalige stadhuis van Elburg, gebouwd in de periode 1392-1396 in opdracht van de hertog van Gelre, herbergt tegenwoordig het Orgelmuseum. Altijd al benieuwd geweest hoe een pijporgel er vanbinnen uitziet en hoe het werkt? In het Orgelmuseum is er volop ruimte om dat te ontdekken. Het museum heeft overigens meerdere orgels die bespeeld kunnen worden.

Speciaal voor kinderen is er een speurtocht door het museum. ”Oscar het Orgelpijpje” neemt hen mee. Wie graag een museum met zijn vingers bekijkt, is goed af in het Elburger Orgelmuseum: je mag op diverse plaatsen zelf proberen hoe een orgel werkt, aan knopjes zitten en geluid maken. Het museum biedt plaats aan meer dan tien orgels, verdeeld over zo’n tien ruimtes, en geeft daarbij informatie over hoe het orgel zich ontwikkelde. Bekende organisten passeren de revue. Een schilderij van Jan Zwart, een bronzen buste van Feike Asma –met kenmerkende sigaar eeuwenoude koraalboeken en speciale orgelpostzegels – het is allemaal te zien in het Orgelmuseum.

In de Gert Boonzaal, net buiten het museum, kun je een Leeflangorgel in een orgelkas bewonderen, gemaakt door de architect zelf. De ruimte is nu dus in gebruik als intieme concertzaal, nadat het eeuwenoude pand in de loop van de tijd als stadboerderij, gevangenis, brandweerkazerne en pakhuis fungeerde.

12:00 tot 13:00: terras en haven

Tegen het middaguur wordt het duidelijker drukker in het vestingstadje. Toeristen willen foto’s maken van de doorkijkjes in de stegen en verdringen zich om het perfecte plaatje te schieten. Als je precies in het midden van de historische stad staat, zie je dat die perfect rechthoekig is. Een grote steen herinnert aan het feit dat de stad gebouwd werd volgens de principes van de gulden snede. Het regelmatige en rechthoekige stratenpatroon is door de eeuwen heen bewaard gebleven. Ondertussen lopen de terrasjes vol. Mensen proberen zoveel mogelijk van de zon te genieten, hoewel de temperatuur niet in de dubbele cijfers komt.

Drukte vind je ook aan de haven, net buiten de Vischpoort. Een toepasselijke naam, want nauwelijks honderd meter verder is de jachthaven waar heel wat vissers staan te hengelen: van jonge jongens met een eenvoudige stokje en een rugzakje tot professionals met dure materialen. Geduld blijkt ook hier een schone zaak. Twee jongens pakken algauw hun spullen weer in. Thuis gamen, dat lijkt hun een veel beter idee.

Wie de moeite neemt om zich bij de haven even om te draaien, ziet het vestingstadje van de andere kant. De huizen zijn net zichtbaar boven de aarden wal die helemaal om Elburg heen loopt. De oude sluis laat zien hoe de waterstand geregeld kon worden en dat het voor een bezetter lastig zou worden om de vestingstad in te nemen. Voor wie graag wandelt: je kunt tussen de wallen en het water een rondje om historisch Elburg heen maken. Boven de wallen zijn de huizen zichtbaar en doemt steeds weer de Grote of Sint-Nicolaaskerk op, genoemd naar de beschermheilige van zeelieden en vissers. De kerk heeft geen spits, maar een plat dak. Nadat in 1693 de torenspits door de bliksem werd getroffen, brandde deze af. Er werd besloten om hem niet te herbouwen.

13:00: Joodse begraafplaats

Achter de kerk, op de Oosterwal, ligt de Joodse begraafplaats. Deze dateert hoogstwaarschijnlijk uit de eerste helft van de achttiende eeuw. De ommuurde begraafplaats –eerder stond er een hoge heg omheen– is gesloten en alleen op afspraak te bezoeken, onder leiding van een suppoost van de Stichting Museum Sjoel Elburg. Wie door het hek kijkt ziet grafstenen, met Hebreeuwse en soms Nederlandse teksten. Roosien West, Sara van Hamberg, Mozes Meiers Rubens – ze herinneren aan het Joodse verleden van Elburg.

In de tijd van de Tweede Wereldoorlog bestond er een Joodse gemeenschap in Elburg van enkele tientallen personen. In Sjoel Elburg, de synagoge, is aandacht voor de families die vanaf 1700 in Elburg woonden. In 1685 is er voor het eerst sprake van Joodse bewoners van het vestingstadje. Gezien de achternamen komen de Joden uit Duitsland. Het duurt nog tot 1855 voordat Elburg een synagoge krijgt, in de pakhuizen van de broers Barend en Mozes Wolff in de Graaf Hendriksteeg. In de loop van de negentiende eeuw telt Elburg zo’n 120 Joden, ongeveer vijf procent van de bevolking. Tijdens de Tweede Wereldoorlog komen er 72 Joden die in Elburg geboren zijn, om het leven. Na de oorlog wordt de Joodse gemeente van Elburg ontbonden. In 2008 wordt Museum Sjoel Elburg geopend.

13:30 tot 14:30: Museum Sjoel Elburg

In Museum Sjoel Elburg is tot en met 28 juni de tentoonstelling ”Westerbork Ι ver weg Ι dichtbij” te zien. De expositie schenkt aandacht aan de tijdelijke verblijfplaats van Joden in de Tweede Wereldoorlog, op weg naar een vernietigingskamp. Minder bekend is dat het kamp na de oorlog dienst deed als interneringskamp voor NSB’ers. Daarna werd het opvangkamp voor meer dan 3000 Molukkers. De naam van het kamp werd veranderd en heette vanaf dat moment Schattenberg. Vanaf 1968 werd het terrein gebruikt voor veertien schotels van de Westerbork Synthese Radio Telescoop. In 1983 werd Herinneringscentrum Kamp Westerbork geopend. In de tentoonstelling in Sjoel Elburg zijn werken te zien kunstenares Jeltje Hoogenkamp, die met schilderijen de holocaust blijvend onder de aandacht wil brengen.

Centraal in het museum staat een maquette van de synagoge met het oorspronkelijke interieur, schaal 1 op 10. Opperrabbijn Jacobs vertelt in een audio-opname over de gebruiken en rituelen die bij het Joodse leven horen. Op de plek waar ooit de banken stonden, staan nu zuilen met de levensgeschiedenissen van de Joodse Elburgers. De theekopjes, handgeschreven papieren een zakhorloge van de familie De Lange-Cracau maken dat de vroegere Joodse inwoners van Elburg een gezicht krijgen. Hoe het afliep? Moeder Esther en dochter Mietje verhuizen in 1942 naar Amsterdam. Daar worden ze opgepakt en naar Kamp Westerbork gebracht. In juni 1943 volgt de deportatie naar Sobibor, waar moeder en dochter op 4 juni van dat jaar worden vermoord. De stille getuigen in de vitrine spreken ruim tachtig jaar later nog.