Dr. Hart, verbonden aan het Westminster Theological Seminary in Californië, sprak over de spanning tussen de leer van de twee rijken (kerk en staat) en Gods soevereiniteit bij conservatieve presbyterianen in de Verenigde Staten. „Behoudende presbyterianen blijven vasthouden aan het ideaal van een christelijk Amerika. Maar hun ideaal staat haaks op Joodse Amerikanen en rooms-katholieken, die in hun land meer een veilige haven zien dan een christelijke natie.

Apartheid
In Zuid-Afrika stond de theologie de afgelopen eeuw in het teken van bezinning op de apartheid. Prof. dr. A. le R. du Plooy (Potchefstroom) gaf een overzicht van de ontwikkeling van de Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika (GKSA). De GKSA heeft de apartheidspolitiek aanvankelijk gesteund noch verworpen. Na 1961 vond er gaandeweg een heroriëntatie plaats. De synode van 1985 verklaarde het apartheidssysteem als zonde en bijbelse rechtvaardiging daarvan als een ketterij.

Prof. dr. R. M. Britz (Universiteit van Oranje Vrijstaat) typeerde de NG-Kerk als een pluraal geworden kerk met een „onzekere theologie.” „Sinds de jaren zeventig wint de historisch-kritische benadering van de Schrift terrein. De NG-Kerk moet eind jaren tachtig concluderen dat zij niet meer de belangrijke nationale kerk is. Sinds de democratische verkiezingen in 1994 opereert de NG-Kerk aan de zijlijn. Door een charismatische beïnvloeding via de gemeentegroeibeweging uit Amerika ziet de kerk zichzelf vooral als plaatselijke gemeente. Opnieuw zijn de Schrift en de confessie onder druk gekomen.”

Stiefmoederlijk
Wat is er met de theologie gebeurd? De initiatiefnemer van het congres, dr. G. Harinck, wees op de „stiefmoederlijke behandeling” van de theologie in overzichtswerken van de twintigste eeuw. „De cultuur was blind voor de theologie en de theologie verwerkelijkte zich niet in de cultuur.” Toch ontbrak het niet aan theologische concepten die bijdroegen aan bezinning op de moderne samenleving. „We hebben de theologie nog steeds nodig om de wereld te begrijpen”, aldus Harinck.

Prof. dr. A. van de Beek belichtte de hervormde gedachte van een ”gekerstende samenleving naar reformatorisch beginsel”. De kerk is er voor de wereld, zo luidt de kern ervan. De VU-hoogleraar constateerde dat de Hervormde Kerk altijd de cultuur heeft gevolgd, niet alleen na de Tweede Wereldoorlog (in de opbouw van de samenleving), maar ook gedurende de jaren zeventig, toen de kerk maatschappijkritisch werd. De kerk is nu minderheid geworden.

Over Samen op Weg zei Van de Beek: „Samen op Weg, dat geboren was uit een apostolaire visie van gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de wereld, miste dat visioen en kan niet anders worden dan doel in zichzelf. Met name het hervormde smaldeel kan er niet mee overweg dat de kerk maatschappelijk en politiek in een volstrekt andere positie gekomen is. Dit leidt tot wereldvreemde plannen en isolering van de werkelijkheid.”

Prof. dr. B. Kamphuis (dogmaticus aan de gereformeerd vrijgemaakte universiteit Kampen) schetste de ontwikkeling van gemene gratie tot secularisatie, met name rond Kuyper, Schilder en Barth. De grote visioenen van Kuyper zijn ons ontnomen, concludeerde hij. „Al zullen we het ’eruit halen wat erin zit’ niet zo gemakkelijk meer in de mond nemen, er is wel degelijk een continuïteit tussen schepping en verlossing, namelijk in Christus. Cultuur staat in het teken van het kruis. Misschien helpt de secularisatie van onze wereld ons om dat beter te beseffen. Dan is de gang van gemene gratie naar secularisatie toch niet voor niets geweest.”