Utrechtse tornado uit 1674 herdacht: rollende donder en huilende wind vanaf vier orgels in Europa tegelijk
Hoe klonk de verwoestende tornado van 1674 in Utrecht, inclusief huilende wind en rollende donder? Donderdag was het te horen in de Domkerk, uitgevoerd vanaf vier Europese orgels tegelijk. Een fenomenaal staaltje techniek.
”Oog van de storm”, vermeldt de livestream van het concert om 20.36 uur. En inderdaad, het onweer neemt af, de ruisende regen geraakt op de achtergrond. Een enkele seconde is het nagenoeg stil, maar het livebeeld van de Utrechtse Domorganist verraadt dat er wat komt: zijn assistent trekt allerlei registers open.
In Berlijn zet Karolin Juodelyte zich schrap op de orgelbank. Ze trapt weer af, laat de bliksem horen, andere organisten vallen in. De luisteraar, wakker geschud, wordt duizelig van de kantelende videobeelden van kerkinterieurs. Kortdurende klanken vanuit vier volle orgels tegelijk klimmen omhoog. Daartussendoor huilt de wind met heldere fluitregisters.
Dan: geraas, korte clusterklanken, luid, luider, luidst. Virtuoze handen springen over de klavieren naar beneden, steeds vijf, zes toetsen tegelijk platdrukkend. Na drieënhalve eeuw storten de muren van de Utrechtse Domkerk opnieuw in. Wat gruis rolt nog omlaag en het wordt stil, akelig stil. De natuur houdt haar adem in: aangehouden dissonanten klinken in zachte strijkerkleuren, afgewisseld door ijzige fluittonen. Het concert is ten einde, bijna.
„De vier organisten horen elkaar sneller dan wanneer de vier orgels bij elkaar zouden staan” - Ulrich Pöhl, initiatiefnemer concert
Dissonante geluiden
Als initiatiefnemer Ulrich Pöhl van ensemble Insomnio om 20.00 uur in de Domkerk het concert toelicht, is het, de zomertijd gecorrigeerd, op de minuut af 350 jaar geleden dat de tornado Utrecht bereikte – volgens het KNMI was het overigens een boogecho . Dat was op 1 augustus 1674, zeven uur in de avond. Een halfuur later stortte het middenschip van de Domkerk in. Nog altijd gaapt daar de leegte van het Domplein.
Pöhl vroeg de Engelse musicus James Wood om ter gelegenheid van de herdenking van de ramp een muziekstuk te componeren. Voor vier orgels. ”Tempestas in Memoriam” heet het: de storm in herinnering. Deze avond wordt het uitgevoerd, vanuit vier kerken uit het toenmalige rampgebied: de kathedraal van het Engelse Blackburn, duizend kilometer oostwaarts de Epifaniekerk in Berlijn, daartussenin de Sint-Antoniuskerk in Düsseldorf en de Utrechtse Domkerk. Die laatste is vanavond afgeladen vol met publiek. Twee keer: vanwege de belangstelling wordt het concert anderhalf uur later herhaald.
De muziek moet het uiterste vergen van de vier organisten. In heel het stuk klinkt nog geen maat klassiek, vanzelfsprekend; vrijwel alles bestaat uit schielijke, dissonante geluiden. Bovendien moeten de musici gelijk op spelen met hun collega’s.
Bij dat laatste schiet de techniek van TouchLab te hulp, vertelt Pöhl. Deze software van Insomnio brengt het geluid van de vier kerken samen in de koptelefoons van de organisten en in de Utrechtse Dom, zonder vertraging. Dat wil zeggen: 0,018 seconde later. „De vier organisten horen elkaar nu sneller dan wanneer de vier orgels hier bij elkaar zouden staan”, stelt Pöhl. Nog ongelooflijker: binnen die tijd slaagt de software erin om het geluid van de drie andere orgels –de instrumenten zijn op verschillende toonhoogtes geïntoneerd– af te stemmen op het Utrechtse Bätzorgel.
Code rood
„Het is code rood en de storm gaat beginnen”, zegt Pöhl om 20.15 uur. Hij vertrekt naar de naastgelegen kapel om voor de musici hardop de maat te tellen . Darius Battiwalla bijt het spits af in de kathedraal van Blackburn. Rust heerst, nog. Losse, hoge tonen klinken. Juodelyte valt in met het Berlijnse orgel, even later Jan Hage achter het Bätzorgel (waarvan sommige pijpen de echte storm meemaakten) en ten slotte Dominik Susteck vanuit Düsseldorf.
20.24 uur. Grommende tongwerken, dreunende zestienvoeten: de donder komt opzetten. Je voelt de ruiten trillen, denkbeeldig. Felblauwe lichten spatten vanaf het computerscherm, tegelijk klinken clusters ijzerachtige mixtuurklanken: de bliksem! Soms twee achter elkaar; je hartslag stijgt. De onweerpassage in het concert duurt vier minuten, maar lijkt veel langer.
Dan komt de wind aansuizen. Fluitklanken rollen over de klavieren, even later vergezeld van prestantenkoren. Treffend ondersteunt het beeld hier de muziek: van onderaf worden de Blackburnse domkoepel en een Utrechtse kroonluchter gefilmd, in ronddraaiende beweging. Ook hagel, verklankt met blikkerige tweevoetsregisters, en regen –eerst rikketikkend, dan aanzwellend tot een indringend geruis– komen langs en lopen uit op een orkaan van geweld. Tot het oog van de storm daar is.
Camping
Meeluisteren en -kijken via YouTube is bij dit concert beslist geen tweede keus. Videokunstenaar Jan de Wit heeft vooraf in de vier kerken beelden opgenomen. Die worden nu vertoond, passend bij de stormgeluiden en afgewisseld met toelichtende termen en natuurlijk liveweergave van de organisten.
Beeld kruipt langzamer door internetkabels dan geluid en daardoor zien bezoekers in de Domkerk de videobeelden met vertraging op schermen. Op de YouTubeweergave is die vertraging echter vakkundig gecorrigeerd, waardoor licht en geluid wel (bijna) samenvallen. En alsof hij de grenzen van de techniek wilde tarten, zegt Pöhl bij het dankwoord op nuchtere toon dat de verbindingstechnicus vanavond werkte vanaf diens camping in Zuid-Frankrijk.
Het is 20.48 uur, ruim een halfuur na de eerste orgelklanken: ongeveer zo lang als de tornado destijds in Utrecht huishield. Ter afsluiting van de stilte na de storm bootsen de organisten het vriendelijke klokgelui van de Domtoren, die de ramp overleefde, na. Pöhl: „Als teken van hoop.”
