Rome, begin elfde eeuw. Tijdens de kroning van Hendrik II tot keizer van het Heilige Roomse Rijk galmt het woord ”filioque” door de Sint-Pietersbasiliek. Het is een term die duizend jaar blijft nadreunen.

Wat betekent filioque eigenlijk?

Het woord filioque is Latijn en betekent letterlijk „en de Zoon”. Rond 1014 is het door paus Benedictus VIII toegevoegd aan de geloofsbelijdenis van Nicea. Die belijdenis werd in 325 opgesteld om de godheid van Jezus te bevestigen tegen de arianen, die de Drie-eenheid van God ontkenden. De aangepaste tekst luidt: „(Ik geloof) in de Heilige Geest, Die Heere is en levend maakt, Die van de Vader en de Zoon uitgaat.”

Er is dus één woord toegevoegd. Waarom al die ophef?

De oosterse en westerse kerk zijn van mening dat hun theologische standpunt de leer van de Drie-eenheid beveiligt tegen ketterij. Aan die theologische opvatting kan dus niet getornd worden.

Volgens de westerse kerk gaat de Geest uit van de Vader én de Zoon. Met Bijbelteksten als Galaten 4:6 wordt haar standpunt kracht bijgezet. Daar staat namelijk dat de Vader „de Geest Zijns Zoons” heeft uitgezonden. Als de Heilige Geest alleen van de Vader uitgaat, zou dat betekenen dat de orde in de Drie-eenheid verbroken wordt. De band tussen de Vader, de Zoon en de Heilige Geest zou dan opgeheven worden: de Heilige Geest staat als het ware apart.

De oosterse kerk leert dat de Heilige Geest van de Vader uitgaat. Niet ván de Zoon, maar slechts dóór de Zoon. Als de Geest van de Vader én de Zoon uitgaat, zou dat betekenen dat de Geest twee ”Bronnen” heeft waar Hij van uitgaat. En als de Geest twee Bronnen heeft, dan worden de Vader en de Zoon als het ware gesplitst in twee Goden.

Welke pogingen werden er gedaan om het filioque officieel te maken?

In de loop van de eeuwen begon het filioque officiële trekken te krijgen. Tijdens het Concilie van Toledo in 589 werd de uitdrukking toegevoegd aan de geloofsbelijdenis. Dat was niet zo spannend: het was een regionaal concilie dat niet voor de gehele kerk sprak. Enkele eeuwen later werd de term tijdens het Concilie van Aken in 809 toegevoegd aan de belijdenis. Niet de toenmalige paus Leo III, maar koning Karel de Grote was de drijvende kracht achter het besluit. De paus wilde de belijdenis namelijk niet aanpassen. Aan het begin van de elfde eeuw begonnen de problemen pas echt: het filioque werd met pauselijke goedkeuring toegevoegd aan de belijdenis.

En toen?

Het aanpassen van de belijdenis was niet naar de zin van de oosterse kerken. Het Concilie van Constantinopel in 381 had gezegd dat niemand van de geloofsbelijdenis van Nicea mocht afwijken. Met de toevoeging van het filioque was dat wel gebeurd. Er is volgens de oostelijke kerk een algemene kerkvergadering nodig om te besluiten tot zo’n aanpassing. Ook dat was verzuimd. De westerse kerk had de oosterse kerk niet mee laten besluiten.

De oosterse kerk bleef protesteren tegen het filioque, waarop Rome in 1054 de patriarch van Constantinopel in de ban deed. De geschoffeerde patriarch liet zich niet kennen en excommuniceerde de Rooms-Katholieke autoriteiten. Deze zaak escaleerde en de kerk scheurde. Vanaf dat jaar is de kerk grofweg verdeeld in oost en west.

Gebeurt er na 1000 jaar nog wat tussen oost en west?

De scherpe randjes zijn eraf. Tijdens het Tweede Vaticaanse Concilie in 1965 werden de wederzijdse excommunicaties herroepen. In 2025 zal het 1700 jaar geleden zijn dat het Concilie van Nicea plaatsvond. Reden voor een gezamenlijke herdenking met oost en west. Een speciale commissie zet de theologische kwesties rondom het filioque op een rijtje.  De grote vraag is of daarmee de scheur geheeld wordt.