Uitdrukkelijk geeft Leeflang aan dat het hem daar niet om gaat en dat het daar de christen ook niet om mag gaan. Al te veel is de christenheid namelijk al verzand in discussies over wat er al dan niet staat te gebeuren. Bovendien zou het ons, als we wisten wat er allemaal gaat gebeuren, zelfverzekerd maken en een spanningsloos geloof geven. Het gaat er volgens de schrijver niet zozeer om wat wij verwachten, maar hoe wij verwachten. ”Een theologie van de toekomstverwáchting” zou de inhoud van het boek als ondertitel daarom beter weergeven.

Over toekomstverwáchting krijgen we inderdaad een theologie aangereikt. Vrijwel heel de Bijbel wordt hierop grondig nagezocht. In de inhoudsopgave van aangehaalde Bijbelboeken ontbreken alleen Ruth, Esther, Hooglied, Obadja en 3 Johannes. Verder komen alle Bijbelboeken aan de orde, ook bijvoorbeeld de hoofdlijn van een boek als Prediker wordt geïntegreerd in de Bijbelse theologie van toekomstverwachting. Verrijkend is hoe de auteur aan de hand van het begin van de brieven van Paulus aantoont, wat voor een centrale plaats ”verwachten” inneemt in het Nieuwe Testament.

Deze nadruk op hoe de christelijke kerk verwacht, zorgt er wel voor dat er heel weinig wordt ingegaan op wat de kerk verwacht. Over wat Mattheüs 24 noemt aan oorlogen, hongersnoden en vervolgingen, maar ook over de antichrist en zelfs over Israël, zal men weinig tot niets vinden (Israël wordt, dacht ik, één keer terloops genoemd). Dit voorkomt discussie en verschil van inzicht over hoe de tekenen der tijden moeten worden geduid, maar laat dus ook wel veel onbesproken. Vier kernen vormen het toekomstbeeld waarvan Leeflang uitgaat: de opstanding der doden, kruis en hel, wederkomst en laatste oordeel.

Evenwichtig beeld

Des te meer informatie krijgen we over het verwachten zelf. Na de inzet bij Johannes de Doper volgen hoofdstukken over verwachten in het Oude en in het Nieuwe Testament. Aan de hand van deze gegevens komt Leeflang tot een voorbereidend hoofdstuk over profeteren, vier kernhoofdstukken over gestalten van verwachten (hopen, zuchten, dulden en waken) en een afsluitend hoofdstuk over voorbereiden. Hierin schetst de auteur een breed en evenwichtig beeld van het Bijbelse verwachten. Hij vervalt niet in eenzijdigheden van hetzij overaccentueren van het ”nog niet”, waarbij positieve ervaringen uit het zicht verdwijnen, hetzij overaccentueren van het ”nu al”, waarbij geen plaats meer is voor negatieve ervaringen.

Zowel aan de kruisgestalte als aan de opstandingskracht van de verwachting wordt aandacht gegeven. Hierbij probeert de auteur, misschien wat kunstmatig, de goede elementen van zeloten, essenen, farizeeën en sadduceeën te combineren en de kwalijke kanten te vermijden. Dit mondt steeds uit in de vergelijking van het christelijke verwachten met het in verwachting zijn van ouders. Deze vergelijking wordt soms wel erg ver doorgetrokken, maar bevat zeker aansprekende en legitieme elementen. Het tekent de christelijke toekomstverwachting als een voorbereiden op wat komt (zoals een echtpaar in verwachting voorbereidingen treft), als een zuchten van pijn (zoals de moeder lichamelijk ongemak ervaart en door de weeën heen moet), als volharden (zoals de moeder negen maanden moet volhouden), en als waken en zich heiligen (zoals er alle aandacht is of het met moeder wel goed gaat en zij het kind ter wereld zal kunnen brengen). Duidelijk is steeds het punt dat de auteur maken wil: de verwachting van wat komt, heeft (of: moet hebben) consequenties voor  het hier en nu.

Het grote bespreekpunt met Leeflang is wat mij betreft, dat de titel van het boek (”God verwachten”) niet zozeer tot zijn recht komt. Veel sterker is de gedachte van het Kóninkrijk van God verwachten. Tekenend hiervoor is, dat Leeflang het laatste oordeel niet zozeer omschrijft als een rechtszitting (voor ieder mens), maar als een rechtzetting (van alle misstanden en onrecht). Zoals God Zijn beloften stukje bij beetje vervuld en ontvouwd heeft, zal Hij dan Zijn Rijk vestigen. De persoonlijke verhouding van ieder mens tot God blijft onderbelicht. Daardoor blijft ook de ontmoeting van de ware gelovigen met Jezus als hun Bruidegom sterk onderbelicht. Kortom: de gerichtheid op de Persoon van Hem Die komt, is vrijwel afwezig. En daarmee wat dat voor gelovigen en ongelovigen betekent.

Hedendaagse theologen

Hiermee zal samenhangen –al durf ik niet te zeggen wat oorzaak en wat gevolg is– dat de theoloog N.T. Wright vaak (en altijd met instemming) geciteerd wordt. Overigens ook vele andere hedendaagse theologen (A. van de Beek, W. Brueggeman, G.K. Beale e.a.). Opvallend is daarbij dan wel dat Luther geheel en Calvijn nagenoeg ontbreekt. Hebben zij, en met name Calvijn, dan niets geschreven wat de moeite waard is in dit verband? Ook de belijdenisgeschriften worden nergens genoemd.

Verder zette ik nog enkele vraagtekens bij wat lossere stukjes hier en daar. Op blz. 151, waar de menselijke schuld en blindheid niet genoeg accent krijgen; op blz. 158, waar ik erop zou willen wijzen dat Daniël juist ging bidden toen hij wist dat de zeventig jaar ballingschap vervuld waren; op blz. 250, waar (al dan niet in een citaat van A. van de Beek) God als Mama en Zij wordt aangeduid; op blz. 259, waar gesteld wordt dat de vraag is of God samen met Zijn volk de toekomst bereiken zal; en op blz. 351, waar de verhouding tussen Gods werk en onze verantwoordelijkheid niet juist geduid wordt (moeten wij echt de voorwaarden scheppen voordat God Zijn werk kan doen? Letterlijk staat er: „Wij bereiden een weg voor en God gaat die weg”).

Samengevat: een breed opgezet veelomvattend boek met vele Bijbelse elementen. Maar een goede scheut gereformeerde theologie zou de toekomstverwachting een kloppend hart en meer glans geven.

God verwachten. Een theologie van de toekomst, Evert Leeflang; uitg. KokBoekencentrum; 384 blz.; € 29,99