In deze zin hoort het woordje ”wat” niet thuis. Dat had ”die” moeten zijn. Of er had een reeksje woorden aan de lijfspreuk toegevoegd moeten worden. De volgende constructie is bijvoorbeeld wel juist: ”Zorg voor dat wat er echt toe doet!” Maar hierdoor verandert de betekenis nogal – in theorie zou ”zorg” een werkwoord in gebiedende wijs kunnen zijn, bijvoorbeeld.

Dat of wat? Die of dat? Welk woord is in welke situatie het juiste?

In een zin als ”Het boek dat ik lees is mooi” is ”dat” het juiste verwijswoord, omdat ”het boek” een bepaald zelfstandig naamwoord is. Ofwel: het is een bepaald, concreet, aanwijsbaar ding. Als je naar iets onbepaalds verwijst, is ”wat” juist. Bijvoorbeeld: Het is maar de vraag wat hij volgende week wil doen. Omdat onbekend (onbepaald) is waar precies naar wordt verwezen, is ”wat” hier op z’n plek.

Wat het ingewikkeld maakt, is dat in sommige zinnen ”wat” en ”dat” allebei kunnen. ”Dit artikel is het beste dat ik ooit gelezen heb” en ”Dit artikel is het beste wat ik ooit gelezen heb” zijn dus beide correct. Maar er is wel een betekenisverschil. In de eerste zin gaat het om het beste artikel van alle artikelen die je gelezen hebt; in de tweede zin om het beste stuk tekst dat je ooit gelezen hebt – dus niet alleen artikelen, maar ook boeken, handleidingen, ingrediëntenlijsten, et cetera.

In het dagelijks spraakgebruik is het verschil tussen ”dat” en ”wat” overigens steeds meer aan het verwateren. Veel mensen voelen geen weerstand meer bij een uitspraak als: „Op mijn verlanglijstje staat een boek wat ik graag zou willen hebben.”

Het ligt in de lijn der verwachting dat ”wat” op termijn ”dat” helemaal gaat verdringen. Net zoals bij ”daar” en ”waar” is gebeurd. Ooit was ”Dit is de plaats waar ik woon” verkeerd. Het moest ”Dit is de plaats daar ik woon” zijn. Want ”daar” was bedoeld als verwijzing naar een bepaalde plaats, en ”waar” naar een onbepaalde plaats. Maar omdat steeds meer mensen ”de plaats waar ik woon” gingen gebruiken, werd die variant op een gegeven moment goedgekeurd. En gaandeweg werd het zelfs de enige juiste optie.

De regel over de verwijswoorden ”die” en ”dat” is eenvoudiger. Naar de-woorden verwijs je met ”die”, naar het-woorden met ”dat”. Omdat bij ”zorg” het lidwoord ”de” hoort, had de genoemde slogan dus ”Zorg die er écht toe doet!” moeten zijn. Maar misschien denken we daar over een paar decennia ook wel heel anders over.

Redacteur Chris Klaasse bespreekt een taalkwestie. 
Reageren? chris@rd.nl