Over maakbaarheid laat eigenlijk niemand zich lovend uit, constateerde de oud-politicus. Zo vindt premier Rutte dat de overheid geen geluksmachine is – volgens Van der Staaij een metafoor voor maakbaarheidsdenken. Ruttes voorganger Balkenende zei in 2003 al dat het tijdperk van de maakbaarheid wel voorbij is. Toch is de drang om grip te houden nog altijd onverminderd groot, betoogde Van der Staaij.

De SGP’er ziet dat aan allerlei pogingen vanuit de politiek om menselijk gedrag te sturen. „Het wemelt van de beleidsagenda’s, prioriteiten, wetten, adviezen, maatregelen, premies, straffen, subsidies, belastingvoordelen, programma’s en acties. Desnoods is het onderwijs er nog om harten en hoofden van jonge mensen te veroveren.”

Ook bij christenen zit het maakbaarheidsdenken in het bloed, stelde hij. Het oud-Kamerlid stak eerst de hand in eigen boezem. „Toen ik had besloten uit de politiek te gaan, vond ik het eng dat ik nog niet wist wat ik ging doen. Afhankelijk leven vanuit het geloof dat je geleid wordt, doe je niet vanzelf.”

Vervolgens hield hij de studenten een spiegel voor. „Een lezing geven voor Solidamentum, dát is pas gereguleerd”, zei hij met een knipoog. „Zeven kantjes met instructies kreeg ik. Let op: het mag maximaal 45 minuten duren. Om het risico op uitloop in te dammen, zetten we een zandloper neer. Om overlap met andere lezingen te voorkomen, kreeg ik een uiteenzetting van andere lezingen. Jullie checkten of de mail wel goed was aangekomen. En de preses belde met de vraag of het lukte met de voorbereidingen en of de instructies ter harte waren genomen.” Dan, serieus: „Voel je hoe je meegaat in het willen beheersen van risico’s?”

Koelkast

Kan het ook anders? Van der Staaij refereerde aan een werkbezoek in de zorg, waar de ergernis over protocollen ter sprake kwam. Zo moesten medewerkers een paar keer per dag controleren of de koelkast nog wel op temperatuur was en een vinkje zetten, waar de inspectie op toezag. Die regel werd in het leven geroepen nadat ergens in een zorginstelling voedsel was bedorven door een ontregelde koeling. Bewoners werden ziek; een overleed er zelfs. „De reactie was: dit moeten we voorkomen en dus controleren.”

Alternatief voor regels opleggen is investeren in goede professionals, hield hij de studenten in Gouda voor. „Als mensen hun talenten inzetten en vreugde ervaren in hun werk, ontstaan de mooiste dingen. Een goede professional wil verder komen.”

Aanmodderen

De risico-regelreflex is in de praktijk juist schadelijk, vindt Van der Staaij. „De tragiek van het maakbaarheidsdenken is dat het altijd teleurstelt. De samenleving is immers geen werktuig dat je naar je hand kunt zetten. Een idealistische benadering doet ook geen recht aan de gebrokenheid van het leven. Daarbij komt dat mensen niet zo rationeel zijn als vaak gedacht wordt.” Het streven naar maakbaarheid wordt vaak alleen maar erger, poneerde de oud-politicus. „Als de beheersing faalt, moeten er andere politici komen. Of meer Kamerleden. Of nieuwe partijen.”

Waakzaamheid, bescheidenheid en volharding zijn volgens Van der Staaij medicijnen tegen maakbaarheidsdenken. „Het kwaad en de gebrokenheid moeten we ernstig nemen. Laten we niet alleen rekening houden met de mondigheid, maar ook met de zondigheid van mensen. We moeten niet alles van onze inspanning verwachten. Het komt aan op Gods zegen. Besef dat het maar aanmodderen blijft en dat veel oplossingen een zaak van lange adem zijn.”

„Besef dat het hier maar aanmodderen blijft” - Kees van der Staaij, oud-SGP-leider