Albert Pietersz raakte al jong op het verkeerde pad. Wegens roof bracht hij drie jaar door in een tuchthuis. Kennelijk leerde hij daar weinig goeds, want na zijn vrijlating werd hij keer op keer opgepakt voor diefstal. En daar ook voor gestraft: plaatselijke overheden lieten hem publiekelijk geselen en brandmerken. Ook werd hij voor twintig jaar verbannen uit Holland en West-Friesland. Het hielp niet; zeven maanden en verschillende veroordelingen verder besloot een rechter in Amsterdam om hem te laten ophangen.

Jan Marchand, zoon van een rijke koopman, roofde een groot deel van het familiekapitaal. Qua waarde stal hij veel en meer dan Pietersz, maar door inmenging van zijn verwanten werd hij er niet voor veroordeeld.

Beide geschiedenissen, en nog 68 andere, worden in het boek beschreven. Thuijs heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar de rechtspraak in vorige eeuwen en dat is te merken. Op menig proces gaat hij uitvoerig in en uit het beeld dat hij van de juridische praktijk van vroeger schetst, blijkt dat er behalve van oneerlijkheid ook vaak sprake was van onkunde en slordigheid.

De straffen in de periode van 1500 tot 1800 eeuw waren hoog. Niet alleen in Nederland; overal in Europa werd streng en vaak ook wreed omgegaan met misdadigers en degenen die van crimineel gedrag werden verdacht. Bekentenissen werden niet zelden afgedwongen door marteling.

Alcohol

Een veelvoorkomend delict was geweld. Voor wie denkt dat wij in onveilige tijden leven, is het goed om te bedenken dat de kans om op straat aangevallen te worden in het verleden vele malen groter was dan nu. Mannen en jongens hadden vaak een mes op zak, en ze maakten daar regelmatig gebruik van, vooral als ze onder invloed van alcohol verkeerden.

Wie als eerste een mes trok, werd beschouwd als dader. Bij verwondingen viel de straf mee, maar bezweek een van de messentrekkers, dan werd dat al snel beoordeeld als moord. Daarop stond de doodstraf. Grof geweld, bijvoorbeeld tijdens een beroving, werd vaak nog zwaarder bestraft. Met radbraken bijvoorbeeld: de veroordeelde werd op een kruis gebonden, waarna met een ijzeren staaf armen en benen werden stukgeslagen, met als negende slag een genadeklap op het hart. Er waren variaties, al naargelang het misdrijf. Er kon ook eerst een verminking plaatsvinden, als nabootsing van het gebruikte geweld bij het slachtoffer.

Andere misdaden die in het boek worden beschreven zijn verduistering, valsemunterij en brandstichting. Ook wordt er aandacht geschonken aan seksuele delicten en aan oproeren en aanslagen. Een breed scala dus.

Rechters waren soms heel creatief in het bedenken van straffen. Zo werd scheepstimmerman Andries Cornelisz, die in 1707 terechtstond omdat hij met drie vrouwen tegelijk getrouwd bleek te zijn, op een schavot te kijk gezet met drie rokken om zijn hals en een brief op zijn borst, waarop zijn misdaden stonden beschreven. Daarna volgde een geseling, zes jaar tuchthuis en nog eens zes jaar verbanning uit de stad.

Doodskist

Doodgraver Abraham Vredricksen werd veroordeeld voor het stelen van kleding van overledenen. Zijn straf: hij werd op de kaak –een verhoging– tentoongesteld, in een doodskleed, met één been in een doodskist en de deksel daarvan op zijn borst met de tekst ”Doodeberoover”. Ook werd hij vier jaar verbannen.

Wie denkt dat vroegere eeuwen vrediger waren dan onze tijd, door de grotere invloed van het christelijk geloof, komt bedrogen uit. Ook de moraal was ondanks het dominante calvinisme in veel gevallen niet hoogstaand.

Niets menselijks en ook niets zondigs was de mensen in die tijd vreemd. Dat toont Frans Thuijs duidelijk aan in zijn boek. Maar natuurlijk zullen er naast criminelen, uit alle lagen uit de bevolking, ook velen geweest zijn die zich naar burgerlijke maatstaven keurig gedroegen. Onder wie mensen die zich door de geboden van God lieten leiden. Over hen gaat dit boek niet.

Thuijs schrijft niet overal met waardering over het christelijk geloof. Andreas Rosselet uit Bern, theologiestudent en zoon van een gereformeerde predikant, werd ter dood veroordeeld voor een gruwelijk misdrijf: de moord op een Joodse geldwisselaar. Rosselet sloeg zijn slachtoffer met een hamer de schedel in.

Bij de gerechtelijke stukken die betrekking hebben op deze zaak werd een lange brief van Rosselet aangetroffen. Daarin neemt hij afscheid van zijn moeder, broer en zus. Zijn schrijven staat vol met smeekbeden. Hij roept keer op keer de barmhartigheid van God aan voor zijn arme ziel. Omdat hij in zijn negen volle vellen tellende brief weinig aandacht schenkt aan zijn slachtoffer, is Thuijs erg kritisch. Nu zijn er zeker vragen te stellen bij het geschrevene, maar om Andreas af te schilderen als ”vrome kwast” lijkt me nogal kort door de bocht.

Bloemrijk

Thuijs verdiepte zich in een interessant onderwerp en schreef er een gedegen boek over. Hij kon daarvoor gebruikmaken van oude archieven, waarin onder andere de zogeheten ”secrete confessieboeken”  worden bewaard.  Daar staan vragenformulieren, notities, verhoren en overwegingen bij vonnissen in.

De stijl van Thuijs is nogal bloemrijk. Daar moet je van houden, maar wie meer wil weten over de rechtspraak in vroeger tijden zal zich er vast niet door laten afschrikken.

Galg & rad. Verhalen uit de geschiedenis van de lijfstraffelijke rechtspleging, Frans Thuijs; uitg. Noordboek; 254 blz.; € 27,90