Bronswijk (1942) schreef een zeer informatief en aantrekkelijk boek voor wie zijn ogen de kost wil geven. Op een boeiende manier presenteert hij een grote schat aan kennis, rijk voorzien van illustraties. Daarbij krijgt regelmatig het dilemma feit of fictie een plek. Allerlei legenden rond het kruis worden besproken en van gefundeerde kritiek voorzien.

Met zijn boek wil Bronswijk (1942) naar eigen zeggen uitnodigen tot een dubbele herbezinning. Allereerst op de grote betekenis van de christelijke kunst en van het „verbeelde geloof” voor het „beleefde” en het „geleerde” geloof door de eeuwen heen.  In de tweede plaats vraagt  de auteur aandacht voor de plaats van de theologie van het kruis in onze tijd „in een naar nieuwe zin en verbinding zoekende gebroken wereld”.

Het kruis in de oosterse orthodoxie staat in een heel ander licht dan in de westerse theologie: Christus als Overwinnaar over de duistere machten tegenover Christus als de grote Lijder tot verzoening van de zonde. De voorkeur van de auteur is duidelijk. Zijn slotzinnen vatten zijn standpunt samen: „Als het christendom binnen de huidige cultuur iets creatiefs zou mogen zijn, schuilt naar mijn mening de kracht daarvoor minder in de gangbare en individueel georiënteerde verzoeningstheologie en meer in het realistische herformuleren van het oudchristelijke visioen van het paradijs en een geheelde wereld.”

Regelmatig prikkelt het boek daarom tot tegenspraak of roept het in ieder geval theologisch om wat meer nuance. De tegenstelling tussen oost en west is minder groot dan decennialang is aangenomen, ook al kun je spreken van duidelijke accentverschillen. Christus als Overwinnaar en Christus als de Verzoener vormen in de Bijbelse theologie geen tegenstelling.

Rationeel

Vanuit de eerste beweging in het boek –die van verbeeld naar geleefd en geleerd geloof– is er echter veel wat het zicht op de betekenis van het kruis kan vergroten.  Bronswijk stelt de lezer voor de vraag of protestanten de symboliek van het kruis niet zo vervlakt hebben dat het kruis inderdaad valt onder de noemer „stomme beelden”. Dit zit bij gereformeerden dan vooral vast op hun onvermogen om met verbeelding om te gaan en op hun te rationele benadering van de geschapen werkelijkheid, geeft Bronswijk aan.  In een groot deel van de kerkgeschiedenis lag dit anders.

Het is verrassend om te lezen over het kruis als universeel symbool van ver voor onze jaartelling. Het kruis van vóór het kruis dus.

Wie schilderijen, fresco’s en allerlei andere kunstuitingen bekijkt waarop het kruis of de Gekruisigde is afgebeeld en wil begrijpen wat hij ziet, kan bij dit boek goed terecht. Bronswijk schrijft over het kruis in allerlei vormen, over de ontwikkeling van het kruis van vloekhout naar voorwerp van verering, over de relatie van het kruis met Adam en Golgotha, over de verbinding van het kruis met Ezechiël 9 door middel van de Hebreeuwse letter T,  over de latere verbinding van deze letter met de Griekse X en over nog heel veel andere lijnen.

Christus als Overwinnaar en Christus als de Verzoener vormen in de Bijbelse theologie geen tegenstelling

Het „verhulde kruis” in de eerste drie eeuwen biedt inzicht in het leven van de eerste christenen. Bronswijk laat in deze studie zien dat de spiritualiteit die verbonden is met het zien op de menselijke, lijdende Jezus (met name op Zijn wonden) pas in de loop van de middeleeuwen steeds meer accent kreeg. Als het gaat over de betekenis van relieken en bijbehorende replieken, over de nagels van het kruis en over de vraag welk (deel van) het kruis Jezus gedragen heeft, is er veel wat het kruis ook laat spreken.

Constantijn de Grote

Het boek boeit door de heldere opzet per hoofdstuk en de structuur van het betoog. Elk hoofdstuk geeft meteen inzicht in wat besproken wordt en start met een belangrijke, intrigerende vraag.  Aan het eind volgt een puntsgewijze samenvatting van wat de bespreking van deze vraag aan het licht heeft gebracht vanuit de biografie van het kruis. Wie deze samenvattingen leest is al veel wijzer geworden. Gelukkig is het wel zo dat om te begrijpen wat er in deze samenvattingen staat de hoofdstukken zelf gelezen moeten zijn. Wat mij betreft hadden de samenvattingen ook aan het begin van ieder hoofdstuk mogen staan, vooral om de hoofdlijnen te kunnen blijven zien.

In een zo zorgvuldig geschreven boek valt ieder foutje meteen op. Bij een herdruk –en ik hoop zeer dat die er komt– moet er sprake zijn van een 1600-jarige (en niet van een 1500-jarige) herdenking van de Slag bij de Milvische Brug (312) in 1912. Het gaat hier overigens om een van de bekendste legenden over het kruis, die zelfs in een heel aantal preken is terug te horen: het visioen dat Constantijn de Grote gehad zou hebben van  het kruisteken met de spreuk: ”In dit teken zult gij overwinnen”.

De ondertitel ”Biografie van een symbool” is een vondst.

Het kruis. Biografie van een symbool. Kunst traditie, geschiedenis, Alfred C. Bronswijk; uitg. KokBoekencentrum; 246 blz.;  € 24,99