De oorlog in Oekraïne heeft Europa hardhandig wakker geschud. De geopolitieke verhoudingen zijn aan het verschuiven en verharden. Machtige leiders zetten het eigenbelang voorop en schuiven internationale verdragen en instituties opzij. Meer en meer lijkt het recht van de sterkste leidend.

In de EU komen we juist op voor recht. Daarom steunt de EU Oekraïne onverminderd in zijn verdediging tegen Rusland. Terecht zet de Europese Commissie hoog in als het gaat om het opleggen van sancties aan Rusland en Wit-Rusland. Europol en andere instanties doen verwoede pogingen om omzeiling van de sancties aan te pakken.

Een geloofwaardig Europa houdt kandidaat-lidstaat Oekraïne óók aan de Europese waarden van democratie en rechtsstaat.

Corruptie en misdaad

Helder is dat Oekraïne een probleem had en heeft met corruptie. Weliswaar steeg het land drie punten, maar met plek 104 op de Corruption Perception Index van Transparency International is er nog veel te winnen. Onlangs nog werd een hoge defensieambtenaar geschorst op verdenking van corruptie. En de Oekraïense veiligheidsdienst heeft een plan ontdekt van huidige en voormalige ambtenaren en zakenlieden om ongeveer 40 miljoen dollar te verduisteren, door vooruitbetalingen te krijgen voor artilleriegranaten die nooit werden geleverd. Het goede nieuws is dat het ontdekt is.

Helaas heeft de EU geen goede lijst met voorwaarden als het gaat om de toelating van lidstaten en de aanpak van corruptie en witwaspraktijken. Neem Bulgarije. Het land werd op 1 januari 2007 het 27e EU-lid, na intensieve toetredingsonderhandelingen. Goede afspraken leken gemaakt. Er was een inhaalslag nodig voor de hervorming van het rechtsstelsel en de bestrijding van corruptie en misdaad. De EU riep het Mechanisme voor Samenwerking en Toetsing (CVM) in het leven om de achterstand te overbruggen. Dit mechanisme is inmiddels gestopt. Niet omdat het doel was bereikt, maar omdat het politiek eigenlijk niet meer haalbaar was om dit nog langer te gebruiken. De jaarrapporten bleven namelijk erg kritisch.

Solide rechtsstaat

Zeventien jaar na toetreding zijn er nog veel problemen. Twee rapporten van de Raad van Europa over witwassen en corruptie en de plek van Bulgarije op de grijze lijst van de Financial Action Task Force onderstrepen dit. Op die lijst staat een land als het op enkele cruciale maatstaven te laag scoort. Kernvraag in Bulgarije blijft in hoeverre onderzoek en vervolging van belangrijke zaken echt plaatsvinden. Ook de onafhankelijkheid en de mate waarin het openbaar ministerie verantwoording aflegt, blijven een punt van zorg, wat ook blijkt uit onderzoek uit 2016.

Voor dit laatste onderzoek coördineerde ik namens de Europese Commissie een team van Nederlandse, Spaanse, Duitse en Engelse (hoofd)officieren van justitie. In ons laatste (200e) interview spraken we een vrouw die al zeventien jaar recht zocht maar van het kastje naar de muur werd gestuurd. Haar verhaal raakte ons. Daarom staat een solide rechtsstaat buiten kijf. Het gaat om ménsen. Dit doet natuurlijk denken aan de toeslagenaffaire in Nederland.

Les

Bulgarije is eind 2023 wel toegelaten tot de Schengenzone, nadat Nederland als laatste land zijn veto opgaf. Er wordt nu hard gewerkt aan toelating tot de eurozone. Maar kan dat wel als er nog zo veel zorgen zijn rond de rechtsstaat en de bestrijding van corruptie? Nee!

De ervaringen met Bulgarije mogen een les zijn voor iedereen met hart voor een Europa van vrede en recht. Daarom moeten we vanaf het begin opletten als het om Oekraïne gaat. We steunen het land van harte, maar het moet wel hervormingen doorvoeren. Uiteraard met hulp van de EU.

De auteur is kandidaat-Europarlementariër voor de ChristenUnie, lid van de stuurgroep van Europol-European Financial Intelligence Public Private Partnership en als ”scientific expert” verbonden aan de Raad van Europa in Straatsburg.