Wat bezielt Amerikaanse Trump-fans die het Capitool in januari 2021 bestormen? Waarom reist een jihadistische moslim af naar Syrië? Hoe kan het dat honderdduizenden mensen vallen voor de complottheorie dat een geheime elite via coronavaccins wil heersen over de wereld?

Theologen zouden in debatten over dat soort vragen een grotere vinger in de pap moeten krijgen. Dat pleidooi voert prof. dr. Rik Peels in zijn vrijdag te verschijnen boek ”De extremist en de wetenschapper – Hoe we radicalisering beter kunnen begrijpen” (uitgeverij Balans). Hij belicht het thema ook vrijdag tijdens zijn inaugurele rede. Dan aanvaardt hij zijn hoogleraarschap godsdienstfilosofie aan de Vrije Universiteit Amsterdam (VU).

Waarom is inbreng van theologen in debatten over extremisme nodig?

„Na de terreuraanslagen op de Twin Towers op 11 september 2001 zaten wetenschappers aanvankelijk vooral op de lijn dat de daders werden geïnspireerd door de radicale islam. Maar die aandacht voor de religie van terroristen verdween naar de achtergrond. Onderzoekers kwamen er achter dat bijvoorbeeld jihadisten die vertrekken naar Syrië om tegen Assad te vechten vaak weinig wisten van de islam. Vlak voor hun reis kochten ze nog gauw even ”Islam voor dummies”.

Veel wetenschappers trokken toen echter ten onrechte de conclusie dat jihadisten daarom niet door religieuze motieven gedreven werden. Maar dat was een misvatting. Weliswaar wisten die uitreizigers vaak niet veel van leerstellige zaken, maar intussen waren ze wel degelijk geïnspireerd door de islam. Ze wilden zuiver als moslim leven, niet op de bank blijven zitten, maar wat doén voor hun verdrukte islamitische broeders en zusters.

Dus niet alleen zaken als armoede, onderdrukking en sociale uitsluiting zijn een verklaring voor het ontstaan van extremisme, ook meer theologische kwesties spelen wel degelijk een rol.

Theologen denken al eeuwen na over zaken als de strijd tussen goed en kwaad, over eindtijddenken, over hoe mensen in de macht van het kwade kunnen zitten. Dat betekent dat theologen soms beter in staat zijn om innerlijke overwegingen van extremisten te begrijpen. Nogal wat bestormers van het Capitool in Washington waren witte christelijke nationalisten. Zij zien Trump als verlosser en vergelijken hem met de oudtestamentische Kores dan wel Cyrus. Die zondige Perzische koning werd gebruikt als instrument in Gods hand om Joden terug te laten keren uit ballingschap. Theologen begrijpen zo’n vergelijking.

Lees ook

Prof. Rik Peels: Geloof in één God geen voedingsbodem voor fundamentalisme

Of neem de Israëlische premier Netanyahu, die in mijn optiek is geradicaliseerd in zijn opvattingen. Onlangs verwees hij in verband met de strijd tegen Hamas naar het Oude Testament en sprak hij over het gevaar van Amalek. Theologen weten dan dat Netanyahu daarmee doelt op de eeuwenlange aartsvijand van Israël.”

U bepleit om terroristen niet te zien als mensen bij wie „een steekje loszit”. Kunt u dat toelichten?

„Veel radicaliseringsonderzoekers proberen extremisten te begrijpen vanuit onder meer de psychiatrie. Een terrorist zou bijvoorbeeld een gespleten persoonlijkheid hebben. Dat zal soms het geval zijn, maar dat soort verklaringen is meestal niet toereikend. Een groot deel van de wereldbevolking lijdt namelijk aan een of andere psychiatrische stoornis, zoals een vorm van autisme. Psychopathologie kan wel een rol spelen, maar is geen afdoende verklaring.

Verstandig zou zijn als wetenschappers inzien dat terroristen en extremisten in zekere zin logisch te werk gaan. Daarbij is het van belang dat onderzoekers letten op de bubbel waarin extremisten zitten. Denk aan islamitische zelfmoordterroristen, waartoe je ook Hamasstrijders kunt rekenen die in Israël op 7 oktober 2023 een wrede slachting aanrichtten. Zij zitten in hun echokamer waarin ze alleen horen dat ze een beloning in het hiernamaals krijgen, dat ze met de pogroms in Israël het goede politieke doel voor de Palestijnen bereiken. Dus terroristen handelen zo bezien vaak rationeel, niet als psychisch gestoorde figuren. Waarbij ik uiteraard hun wandaden niet goedpraat.”

In uw boek waarschuwt u dat extremisme meer voet aan de grond krijgt. Hoe zit dat?

„Experts, bijvoorbeeld bij inlichtingendienst NCTV, zijn het erover eens dat radicalisering toeneemt in Nederland. Intussen beschuldigen tegenpolen elkaar van extremisme. De één vindt de boeren van Farmers Defence Force extremistisch, de ander juist klimaatactivisten van Extinction Rebellion.

Zelf zie ik het bijvoorbeeld als een duidelijke uiting van extremisme dat FVD in december 2021 opriep vier miljoen zogeheten buitenlanders het land uit te zetten.

Wat betreft de winst van de PVV heb ik een wat ambivalente houding. Ik begrijp dat een deel van de PVV-stemmers legitieme grieven heeft tegen de overheid, dat er onder hen wantrouwen heerst jegens de autoriteiten. Denk aan de toeslagenaffaire of de wijze waarop het kabinet vaccinweigeraars als wappies wegzette. Tegelijk heb ik grote moeite met de wijze waarop de PVV over de islam spreekt. Je mag kritiek hebben op die godsdienst, maar het is zorgelijk dat de PVV in haar partijprogramma moslims in de hoek zet: geen korans, geen islamitische scholen, geen moskeeën.”

U typeert mensen die de Bijbel van kaft tot kaft letterlijk nemen min of meer als fundamentalisten. Zet u zo de reformatorische gezindte in verdachte hoek?

„Het is belangrijk om precies te zijn. Ik ben zelf een orthodox christen en beschouw de Bijbel van kaft tot kaft als Woord van God. Maar iets heel anders is het idee dat heel de Bijbel letterlijk-historisch gelezen moet worden. Zo’n in feite modernistische benadering wijs ik af. Iemand als kerkvader Augustinus nam bijvoorbeeld de dagen in het scheppingsverhaal in Genesis niet letterlijk.

Als mensen in reformatorische kring zich afsluiten voor de resultaten van wetenschappelijk onderzoek, vind ik dat zorgelijk. Ik zie fundamentalistische krachten trekken aan de reformatorische gezindte. Het risico bestaat dat sommige mensen in die kring hun identiteit voornamelijk zoeken in het verwerpen van allerlei zaken. Wij zijn tegen lhbti, tegen de woke-ideologie, tegen de evolutietheorie. Maar daar zet ik tegenover dat de kerk geroepen is om Christus na te volgen, vrijheid te vinden in Zijn verlossingswerk en het goede te behouden. Dat geeft een zekere ontspanning in het beoordelen van allerlei zaken.”

U schrijft dat er allerlei elementen in het christelijk geloof te vinden zijn die op gespannen voet staan met de complotgedachte dat een perverse elite ons heimelijk bedriegt. Wat voor elementen?

„In de christelijke en joodse traditie is bijvoorbeeld een grondgedachte dat de mens naar het beeld van God is gemaakt. Dus menselijk leven heeft een soort onvervreemdbare waarde. Dat betekent dus dat je niemand mag ontmenselijken, ook niet leden van een vermeende elite.

Zeker in de reformatorische traditie is zelfonderzoek een bekend begrip. We zijn in zonde ontvangen en geboren en hebben verlossing nodig. Dus niet alleen de zogenaamde elite wandelt in duisternis. De apostel Paulus roept ons ertoe op de ander uitnemender te achten dan onszelf. Zo’n houding bewaart voor radicalisering.”