Frans Timmermans wilde wel graag op de socialist Bernie Sanders lijken, maar om de verkiezingen te winnen kon dat simpelweg gewoon niet, dacht hij. Om de verkiezingen te winnen moest hij zich opstellen als de meer gematigde en rechtsere democraat Joe Biden. Dat zei de leider van GL-PvdA voor de verkiezingen in november vorig jaar. Hij bedoelde dat hij de boel diep in z’n hart het liefst zou willen opschudden met even radicale als controversiële voorstellen en uitspraken, maar er uit strategisch oogpunt toch voor koos de gulden middenweg te bewandelen.

De uitspraak is symptomatisch voor het probleem van centrumlinkse partijen in Nederland, meent Jouke Huijzer. De politicoloog is zelf geen lid van een politieke partij, maar windt geen doekjes om zijn politieke voorkeuren. Hij is links, of zoals hij het zelf zegt: „principieel links”. Geregeld schrijft hij voor Jacobin Nederland, een socialistisch tijdschrift dat een podium wil geven aan radicale linkse politiek.

Huijzer, verbonden aan de Vrije Universiteit in Brussel, schrijft op dit moment een proefschrift over de „leegte op links”. Volgens hem zijn de partijen GroenLinks, PvdA en SP geen echte uitdagers van de macht meer.

Hoe komt u tot de conclusie dat links de macht niet echt meer uitdaagt?  
„Politiek gaat niet alleen over de vraag: wie behaalt straks de meeste stemmen? Het gaat ook over de vraag: wie bepaalt wat de dominante vraagstukken zijn? Juist dat doet centrumlinks te weinig. In de jaren 60 en 70 zat links vrijwel in geen Europees land in de regering. Toch werd in veel Europese landen de verzorgingsstaat opgebouwd. Mede doordat links het maatschappelijk debat beïnvloedde. Er ging toen een zekere dreiging uit van links.

Dat kun je bepaald niet zeggen van GL-PvdA-leider Frans Timmermans. Hij was zich in de verkiezingscampagne voortdurend aan het positioneren op thema’s die anderen inbrachten. Goed voorbeeld was een zelfgeorganiseerd debat tussen hemzelf en Pieter Omtzigt. De leider van links was eigenlijk alleen maar bezig met de vraag: met welke verkiezingspunten van Omtzigt kan ik straks als premier uit de voeten? Zijn conclusie was: volgens mij zijn we het over de meeste dingen eens.

Timmermans vergat in de campagne te polariseren. Daar worden politici niet alleen onzichtbaar van, maar ook irrelevant. Kiezers weten dan namelijk niet waar de kandidaat voor staat.”

De lijstverbinding tussen PvdA en GroenLinks was vooral electoraal gemotiveerd. Alleen op die manier kon links misschien de grootste worden, dacht men. Was die berekening verkeerd?

„Juist het aangaan van die lijstverbinding maakte zichtbaar dat de drang naar macht voorrang had bij PvdA en GroenLinks. Beide partijen verschillen namelijk gewoon van elkaar, op meerdere vlakken. De grondhouding was kortom machtsgeoriënteerd: alleen als we iets van onze eigenheid inleveren en fuseren, kunnen we misschien nog aan de knoppen zitten. Links heeft denk ik veel meer te winnen als het aan arbeidsdeling gaat doen. Dat wil zeggen: elke linkse partij haar eigen speerpunten, onderwerpen en stijl. Zo blijft de uniciteit van die partijen bewaard en wordt het geen eenheidsworst.”

_U stelt dat links een eigen verhaal moet kiezen? Het kroonjuweel van de sociaaldemocratie, bestaanszekerheid, lijkt gekaapt door de partij van Omtzigt. _

„Het klopt dat de sociaaldemocratie de oudste papieren heeft om zich hard te maken voor bestaanszekerheid. Maar politieke mobilisatie gaat altijd samen met het aanwijzen van een politieke tegenstander, of zelfs een vijand. Wilders werkt ook op die manier. Dat basisprincipe zijn centrumlinkse partijen kwijtgeraakt. Neem Timmermans. Hij had zich in de campagne veel radicaler kunnen keren tegen het neoliberale beleid van de afgelopen jaren. Bij zo’n verhaal horen ook heel tastbare vijanden. Denk aan milieuvervuilers of miljonairs en multinationals die te weinig belasting betalen. Noem het beestje gewoon bij de naam.

De VVD was wat dat betreft de ideale schietschijf geweest om juist op deze thema’s te polariseren. Timmermans deed dat niet omdat hij waarschijnlijk een tweestrijd met de liberalen wilde voorkomen. De VVD en de PvdA haalden toen respectievelijk 38 en 41 zetels. Hierdoor moesten beide partijen, na elkaar in de campagne flink te hebben aangevallen, wel samen regeren. De PvdA betaalde daar een enorme prijs voor. In 2017 kelderde de partij van 38 naar 9 zetels. Timmermans heeft gedacht: dat wil ik voorkomen, ik kies Omtzigt.”

Loopt links met een radicaal alternatief niet juist het risico veel kiezers af te stoten?

„Dan gaan ze toch weg. Gek genoeg ligt hier juist de oplossing. Centrumlinks moet af van de angst om kiezers kwijt te raken. Juist de electorale bangheid heeft er de laatste decennia voor gezorgd dat de partijen niet konden kiezen voor een eigen thema en een eigen verhaal. De partijen zijn gecoöpteerd geraakt; ze profileren zich op te veel thema’s en raken daardoor onzichtbaar. Voorbeeld is de SP, die zich de afgelopen jaren ook is gaan profileren op een rechts thema als migratie. Nieuwe kiezersgroepen en nieuwe thema’s aanboren kan op korte termijn misschien lonend zijn, de zichtbaarheid en zuiverheid gaan eraan ten onder.

Ook wat dat betreft kan links leren van Wilders. De PVV-leider zei ooit tegen zijn fractiegenoot Martin Bosma: „Het maakt niet uit of ik nu met twintig of met twee man in de Tweede Kamer zit, als ik mijn verhaal maar kan vertellen.” Die rouwdouwersmentaliteit betaalt zich uiteindelijk uit. Kijk maar naar Wilders. De winst van de PVV-leider wordt door veel politiek duiders een eindsprint genoemd, maar in feite was het een marathon, een heel lange marathon. Links moet daarvan leren.”

_U zegt dus eigenlijk: Hang minder de verbinder uit en zoek die confrontatie op. Deed Timmermans dat niet met Wilders door hem van discriminatie te betichten? _

„Dat is een goedkope confrontatie waar je maar weinig mee wint. Want wat zeg je er eigenlijk mee? Dat jij geen Wilders bent en dat jij niet discrimineert? Maar wat winnen mensen daarmee? Het beste wat je ze biedt is dat ze dan geen Wilders krijgen, terwijl je juist iets wilt binnenhalen voor je achterban. De sociaaldemocraten wilden bij hun oprichting in de 20e eeuw massa’s in beweging brengen door het algemeen kiesrecht in te voeren, eind 2023 wilden ze Wilders buiten de deur houden. Ik zou zeggen: zoek inderdaad die confrontatie op, maar dan wel de juiste, die met het neoliberale beleid van de afgelopen jaren.”

Kan Timmermans de ”leegte op links” nog vullen?

„Dat vind ik een heel lastige vraag. Maar de keuze voor Timmermans heb ik nooit echt goed begrepen, omdat hij ook echt een representant van de oude orde is. Hij zat in Rutte II, net als de vorige leiders van de PvdA, Lilianne Ploumen en Lodewijk Asscher. Dan maak je het jezelf als partij ook wel heel lastig om als een geloofwaardig alternatief over te komen.

Echter, als PVV, VVD, NSC en BBB uiteindelijk in een kabinet terechtkomen, zal de oppositierol voornamelijk liggen bij GL-PvdA. Dat biedt kansen, maar ik heb meer vertrouwen in de druk die van buiten de politiek komt. Ofwel in iemand die niet in Rutte II heeft gezeten.”