Ook in oorlogstijd laat de Oekraïense burgermaatschappij zich zien en van zich horen. Aan het front, waar allerlei Oekraïners vechten, van een leraar tot een filmregisseur, van een tuinarchitect tot een IT-programmeur. Als vrijwilligers die geld, drones en spullen als kleding inzamelen voor de soldaten. Oekraïense media graven in corruptieschandalen. Ouders van schoolkinderen in Zaporizja eisen van het stadsbestuur een betere schuilkelder voor hun kinderen in plaats van een vochtige, donkere, beschimmelde ondergrondse ruimte.

Lobatsj’ excursie gaat over het bewustzijn van de geschiedenis van Zaporizja. Want hoe fraai de constructivistische gebouwen met hun ronde vormen, ornamenten en traphekken die ze laat zien zijn, ze zijn gebouwd in een voor Oekraïne gitzwarte periode toen het land leed onder de repressie en terreur door Sovjetleider Stalin. Lobatsj trekt een parallel met de huidige oorlog: net als toen zitten er ook nu machthebbers in het Kremlin die uit zijn op de vernietiging van Oekraïne en zijn inwoners.

De Oekraïense burgermaatschappij vormt de ruggengraat van het land. Oekraïners demonstreren tegen verkiezingsuitslagen, zoals in 2004, trekken naar het front. De burgermaatschappij trok met name haar keel open na de Majdanrevolutie in 2013 en 2014 toen het Onafhankelijkheidsplein in Kyiv volstroomde met Oekraïners die een einde aan de corruptie, een betrouwbare politie en goede gezondheidszorg eisten. Ze verlangden toen –en nu nog steeds– naar Europese normen en waarden voor hun land. Toenmalig president Viktor Janoekovitsj vluchtte naar Rusland.

Oekraïners laten zich niet opzij zetten. De annexatie van de Krim in 2014 door Rusland en de Russische bezetting van een deel van Oost-Oekraïne versterkten de burgermaatschappij. Oekraïners zetten zich ook toen al in voor het leger door spullen te verzamelen, schilderden bruggen in de nationale kleuren blauw-geel en vingen gevluchte Oekraïners uit het oosten van hun land op. In de jaren daarna ontstonden allerlei burgerorganisaties die de overheid scherp in de gaten hielden, zoals corruptiebestrijders in Odesa. Geen enkele Oekraïense president kan zijn eigen gang gaan, wetend dat die het volk tegen zich kan krijgen. Een verschil met Rusland.

In de jaren voor de Russische invasie februari vorig jaar bedankten Oekraïners Vladimir Poetin. Door de Russische president ontstond er een collectief bewustzijn van een Oekraïense natie, waarvoor de bevolking bereid is te sterven. In deze wil vergiste Poetin zich toen hij zijn invasie begon. In Zaporizja laten gids Lobatsj en de deelnemers zich niet door hem afschrikken.