Eind vorig jaar publiceerde het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) een rapport waarin werd geconcludeerd dat een ruime meerderheid van de Nederlanders zich zorgen maakt over polarisatie. Verslechterde omgangsvormen, verharding in het politieke en publieke debat en extreme of radicale meningen: het zijn volgens de deelnemers aan het SCP-onderzoek tekenen dat we steeds meer en steeds geharnaster tegenover elkaar komen te staan.

Maar is het echt zo dat we ons telkens dieper ingraven in verbale schuttersputjes en loopgraven? Wetenschappers wijzen er namelijk op dat polarisatie in Nederland niet is toegenomen. Hoe is dat verschil tussen menselijke en wetenschappelijke bevinding te verklaren?

Ons onderzoek geeft een even simpele als heldere verklaring: de zorgen over polarisatie vloeien voor een groot deel voort uit soms buitengewoon onfrisse onlinediscussies op sociale media. Boosheid en verontwaardiging daarover zijn terecht. Met het oog op de gevreesde polarisatie moeten we ons afvragen of die discussies een juist beeld geven van wat mensen echt vinden. We willen aan de bezorgdheid over polarisatie niet afdoen, maar het antwoord is dat onlinemeningen lang niet altijd overeenkomen met de meningen die mensen werkelijk koesteren.

Conformisme

Wij vroegen de deelnemers aan ons onderzoek om mee te doen aan onlinediscussies over verschillende maatschappelijke onderwerpen. We wezen hen willekeurig toe aan discussies waarin anderen dezelfde mening of een andere mening verkondigden. Vervolgens keken we in hoeverre deze omstandigheden het onlinegedrag van de deelnemers beïnvloedden. Wat bleek?

Wanneer anderen een andere mening hadden dan de deelnemers, kozen de deelnemers er vaker voor om niets te zeggen. Of ze uitten een mening die aansloot bij die van de anderen in de discussie, zelfs wanneer dit niet hun eigen mening was. Met andere woorden, onlinediscussies weerspiegelen niet per se wat men werkelijk vindt.

De reden hiervoor moet gezocht worden in de gevoeligheid die we vertonen voor de mening van anderen. Ieder mens wil geaccepteerd worden. Sterker nog, we zijn bereid om hiervoor grote concessies te doen. Dit verlangen is zo sterk dat we in sommige gevallen gedrag vertonen dat haaks staat op wat we eigenlijk vinden. We zetten met andere woorden onze persoonlijke overtuigingen soms aan de kant om bij anderen in de gunst te vallen. Deze bevinding staat in schil contrast met het beeld dat mensen onlinediscussies gebruiken om hun onderlinge meningsverschillen uit te vechten.

Wat zegt dit strategische gedrag over onlinediscussies en de vermeende polarisatie in ons land?

1. Mensen zijn eerder geneigd om hun mening te uiten als ze veronderstellen dat anderen die delen.

2. Het wordt steeds onwaarschijnlijker dat er nog verschillende meningen te horen zijn en dat de expressie van de eenmaal dominante mening steeds extremere trekken vertoont. Dit proces staat bekend als Spiral of Silence.

3. Onlinediscussies geven een steeds meer vertekend beeld van de echte meningen in de samenleving.

Dat sociale media in de beleving van polarisatie een grote rol spelen, is niet verrassend. Vaak wordt gedacht dat deze polarisatie ontstaat doordat mensen zich door de anonimiteit van de sociale media vrijer voelen om ongegeneerd voor hun mening uit te komen.

Niettemin zijn we online juist eerder geneigd om onze mening aan te passen aan die van anderen. Groepsdynamiek speelt hierbij een grote rol. Op de sociale media verenigen mensen zich op basis van gemeenschappelijke groepskenmerken, zoals etniciteit of politieke voorkeur. In tegenstelling tot verschillen tússen groepen zijn verschillen bínnen groepen nauwelijks zichtbaar. Zo vormt de groep een ogenschijnlijk krachtig en uniform geheel, dat het onlinegedrag sterk beïnvloedt.

Voor ons onderzoek maakten we een onderscheid tussen Nederlanders zonder migratieachtergrond enerzijds en Turkse en Marokkaanse Nederlanders anderzijds. Ons viel op dat Nederlanders zonder migratieachtergrond in onlinediscussies met anderen met dezelfde etniciteit veel vaker hun gedrag aanpassen dan ze doen in discussies met Turkse of Marokkaanse Nederlanders.

Sociale media maken het je gemakkelijk om je met je groepsgenoten te verbinden, in de zin van volgen of vrienden worden. Ook dat blijkt een sterke invloed op ons gedrag te hebben. De complexe groepsdynamiek leidt ertoe dat onlinediscussies geregeld extremer worden en ontsporen.

Bewustwording

Dat ons onlinebeeld niet strookt met de werkelijkheid betekent overigens niet dat de zorgen over polarisatie onterecht zijn. Integendeel, onze waarnemingen, of ze nou juist zijn of niet, beïnvloeden ons gedrag. Met andere woorden: als mensen onderlinge tegenstellingen ervaren, leidt dit, los van de werkelijke tegenstellingen en conflicten, vaak tot vijandelijkheid.

Als we ons ervan bewust zijn dat er soms een kloof bestaat tussen wat mensen online zeggen en wat ze werkelijk vinden, kunnen we de dreiging van polarisatie juist inschatten en waar nodig afwenden. Eenmaal bekend met de werkelijke mening van anderen, kunnen we leren dat verschillen tussen groepen meestal niet zo groot zijn als vaak wordt beweerd. En dat besef kan op zijn beurt maatschappelijke spanningen verminderen.

De auteur is promovendus aan de afdeling Sociologie van Universiteit Utrecht. Dit artikel verscheen eerder op socialevraagstukken.nl