De inspectie zei naar aanleiding van een signaal uit het Verenigd Koninkrijk dat er mogelijk sprake is van een „fraudepatroon” onder Somaliërs. Zij zouden bijvoorbeeld naar het Verenigd Koninkrijk verhuizen, maar zich niet uitschrijven. Daardoor ontvingen zij onterecht op twee plekken bijstandsuitkering. „Op het moment dat uw gemeente de Somalische huishoudens met een bijstandsuitkering in beeld heeft, adviseer ik u om nader onderzoek in te stellen, waarbij de focus zou moeten liggen op de identiteit en de woon- en leefsituatie”, schreef Rutte in 2004 aan de gemeente. Die waren inmiddels verantwoordelijk voor de bijstand en de aanpak van fraude met deze uitkering. Hij schreef in die brief wel dat het om een minderheid in de Somalische gemeenschap ging.

Rutte zag genoeg redenen om toch inbreuk op het antidiscriminatiegrondrecht te maken. De wet laat hier „wel degelijk” ruimte toe „als daarvoor voldoende gronden aanwezig zijn”, zegt Rutte in zijn verhoor. „En die vond ik aanwezig.” Het was nog niet duidelijk om hoeveel mogelijk frauderende Somalische Nederlanders het precies ging. Daarvoor was juist onderzoek door gemeenten nodig, stelde Rutte in zijn verhoor.

De rechtbank oordeelde in 2007 dat deze actie „indruist tegen hetgeen van een behoorlijk handelende overheid mag worden verwacht en strijdig is met de algemene beginselen van behoorlijk bestuur”. Er was „sprake van discriminatie naar ras”, luidde het oordeel. Volgens Rutte was het juist „fatsoenlijk bestuur” om wel in te grijpen. Inmiddels zegt Rutte wel dat hij nu naar een andere, niet discriminerende manier zou zoeken om nader onderzoek te doen. Daar heeft de uitspraak van de rechter een grote rol in gespeeld, aldus de demissionaire premier.