Nederland mist een langetermijnvisie op de opvang van Oekraïense vluchtelingen. De verschillen met Duitsland zijn bijna anderhalf jaar na het begin van de oorlog opmerkelijk.
In Duitsland heeft zo’n 80 procent van de Oekraïense ontheemden al een huis of appartement voor zichzelf gevonden. Slechts zo’n 8 procent woont nog in gemeenschappelijke opvanglocaties. Een klein percentage heeft zelf voor een tijdelijk onderkomen, zoals in een hotel, gezorgd.
In Nederland is het beeld totaal anders: ongeveer 80 procent van de Oekraïners woont nog steeds in gemeentelijke opvanglocaties.
Oekraïners in Duitsland zijn voortvarend aan de slag gegaan met het leren van de taal, blijkt uit vragenlijsten die de Duitse overheid tweemaal heeft uitgezet. Zo halveerde tussen de herfst van 2022 en begin 2023 het aantal vluchtelingen dat aangeeft helemaal geen Duits te spreken van 41 naar 18 procent. Het aantal Oekraïners dat van zichzelf zegt goed Duits te spreken verdubbelde in dezelfde periode van 3 naar 6 procent.
In Nederland zijn dit soort onderzoeken voor zover bekend nog niet gehouden, dus vergelijken is niet goed mogelijk. In elk geval hebben Oekraïners in Nederland geen inburgeringsplicht. Daardoor krijgen ze niet standaard taallessen aangeboden, hoewel er allerlei initiatieven van de grond zijn gekomen en het Rijk ook 15 miljoen euro beschikbaar heeft gesteld voor taallessen.
Voltijdbaan
Het aantal Oekraïners dat een baan heeft gevonden, ligt juist in Nederland een stuk hoger. In Duitsland gaat het om zo’n 18 procent, van wie ongeveer 40 procent een voltijdbaan heeft. In Nederland liggen deze aantallen een stuk hoger. Ontheemden en werkgevers lijken elkaar gevonden te hebben: bijna de helft van de Oekraïners heeft betaald werk.
Hoe zijn deze verschillen te verklaren? Hanneke van Diepen, beleidsmedewerker bij VluchtelingenWerk Nederland, legt uit dat er verschillen zijn in de uitvoering van de Europese Richtlijn Tijdelijke Bescherming. Deze richtlijn werd in 2001 opgesteld om grote vluchtelingenstromen collectief bescherming te kunnen bieden en trad op 4 maart 2022, een week na de Russische inval in Oekraïne, voor het eerst in werking. Onder de richtlijn hebben vluchtelingen recht op huisvesting en gezondheidszorg, maar mogen ze ook, in tegenstelling tot asielzoekers, direct werken. Kinderen hebben recht op onderwijs.
Pauze
Maar landen gaan verschillend om met de richtlijn, vertelt Van Diepen. „In Nederland wordt de asielaanvraag van een Oekraïense vluchteling eigenlijk automatisch op pauze gezet zolang de richtlijn geldt. In andere landen krijgen ze direct een –tijdelijke– status.”
Qua rechten en plichten vallen Oekraïners in Nederland eigenlijk tussen asielzoekers en statushouders –mensen met een verblijfsvergunning– in, legt Van Diepen uit. Daardoor mochten Oekraïners direct, en als ze dat wilden voltijds, aan het werk, maar hebben ze geen inburgeringsplicht. „Zo komt het dat er in Duitsland veel meer wordt ingezet op taallessen en inburgering. Op de lange termijn zullen mensen daardoor sneller een baan vinden die past bij hun opleiding en niveau.”
VluchtelingenWerk is vanaf het begin niet blij geweest met de Nederlandse uitvoering van de richtlijn. „Wij zijn tegen ongelijke behandeling van verschillende vluchtelingen, en dat is wel wat hier gebeurt.”
Debat
De richtlijn biedt Oekraïners in de Europese Unie momenteel verblijfsrecht tot 4 maart 2024 en kan nog maximaal een keer verlengd worden, tot 4 maart 2025. Wat er daarna gaat gebeuren, is nog onzeker.
En dat is problematisch, vindt Monique Kremer, voorzitter van de Adviesraad Migratie. „De vraag wat er gebeurt met het verblijfsrecht van Oekraïense ontheemden na 2025 is cruciaal. Hierover moeten we, als samenleving en als politiek, het debat voeren.”
Dat Nederland nog geen positie heeft ingenomen over de toekomst van de Oekraïners die in Nederland zijn beland, ziet Kremer terug in de praktijk. „Het is denk ik heel positief dat al de helft van de volwassen Oekraïners een baan heeft gevonden. Werken is een manier om de zinnen te verzetten. Maar door de onduidelijkheid over de toekomst werken veel Oekraïners momenteel onder hun niveau in tijdelijke, laagbetaalde banen. Als werkgevers weten dat deze mensen mogen blijven, zullen ze sneller bereid zijn in hen te investeren.”
Privacy
Ook rond huisvesting zou duidelijkheid over de lange termijn goed zijn, ziet beleidsmedewerker Van Diepen van VluchtelingenWerk. „Mensen zijn dankbaar dat ze onderdak kregen. Maar vaak gaat het feit dat ze bijvoorbeeld niet zelf kunnen koken en weinig privacy hebben op een gegeven moment toch knellen.”
Met de huidige woningnood is het niet eenvoudig huizen te vinden voor de bijna honderdduizend Oekraïense vluchtelingen, weet Kremer van de Adviesraad Migratie. „Maar als we weten hoelang deze mensen mogen blijven, weten we ook of we moeten inzetten op tijdelijke of permanente huisvesting.”
Nederlanders moeten er rekening mee houden dat een aanzienlijk deel van de Oekraïners hier zal willen blijven, stelt Kremer, daarbij verwijzend naar de oorlog in het voormalige Joegoslavië. „Aan de andere kant weten we niet hoelang de oorlog in Oekraïne nog duurt. Ook keert mogelijk een deel van de Oekraïners toch terug naar huis om te helpen met wederopbouw.”
Maar Kremer durft wel te stellen dat een groot deel van de ontheemden in het gastland zal blijven. „Daarom is het nu tijd voor een langetermijnvisie.”
