Niets bleek minder waar. Al in februari van dat jaar toonden de nationaalsocialisten hun ware gezicht. De ene noodverordening volgde op de andere, zodat de vrijheid van meningsuiting danig in de knel kwam. Opponerende socialisten en communisten werden te vuur en te zwaard bestreden. De nazi’s namen de sleutelposities in de grote steden van Duitsland sluipenderwijs over van politieke tegenstanders. Toen de nationaalsocialistische strijdorganisaties SA (”Schutzabteilung”) en SS (”Schutzstaffel”) in de bestaande politie werden geïntegreerd, brak de terreur helemaal los. De NSDAP van Hitler en Goebbels behaalde op 5 maart 1933 een grote winst bij de laatste (in naam) vrije verkiezingen voor de Rijksdag. Maar een meerderheid verwierven de nazi’s ondanks hun gewelddadige pressie niet: ze kregen 43,9 procent van de stemmen.

Februari 1933 was van cruciale betekenis in de geschiedenis van de Republiek van Weimar. Binnen zeer korte tijd ontmantelden de nazi’s de rechtsstaat. Welke uitwerking deze revolutie had op de gezaghebbende schrijvers in die tijd brengt de Duitse literair criticus Uwe Wittstock in ”Februari 1933” in kaart. De omwenteling door de nazi’s kan beschreven worden aan de hand van de politieke en juridische uitholling van de democratie. De beschrijving kan zich ook richten op de ervaringen van één individuele schrijver. Wittstock baseert zich op een combinatie van politieke ontwikkelingen, berichten van geweld uit dagbladen, portretten van afzonderlijke schrijvers en contacten tussen deze schrijvers.

Deze mengeling levert een indringend beeld van februari 1933 van dag tot dag op. De emoties en de politieke verwachtingen verschillen van schrijver tot schrijver. Klaus Mann (1906-1949) reageert bijvoorbeeld anders op de politieke omwenteling dan zijn vader Thomas (1875-1955). Terwijl Bertolt Brecht (1898-1956) onmiddellijk weet dat de nazi’s het op hem gemunt hebben en naar Denemarken vlucht, besluit Erich Kästner (1899-1974) om in Duitsland te blijven. Veel schrijvers, zoals Rudolf Binding (1867-1938), proberen de schijn van de normaliteit een tijdje op te houden, maar het tempo van de omwenteling haalt hen in. De expressionistische dichter Gott­fried Benn (1886-1956) is een buitenbeentje met zijn filosofische visie op de noodzaak van het Derde Rijk.

De spanning onder de schrijvers loopt op, wanneer de voorzitter van de Pruisische Academie der Kunsten van de leden van de literaire afdeling een verklaring van loyaliteit jegens de nieuwe (nationaalsocialistische) regering eist. Om te redden wat er te redden valt, proberen de leden het met schipperen en halfhartige instemming. De enige die de rug recht houdt, is de indrukwekkende historica en schrijfster Ricarda Huch (1864-1947). Zij bestrijdt dat de academie de macht heeft om haar tot loyaliteitsverklaringen te dwingen. Bovendien meldt ze dat ze Hitlers politiek in allerlei opzichten ten scherpste afkeurt: „Wat de huidige regering als nationale gezindheid voorschrijft is niet mijn Duits-zijn. (…) De opschepperige zelfverheerlijking beschouw ik als on-Duits en rampzalig.”

Met behulp van delen van brieven en dagboekfragmenten plaatst ”Februari 1933” de lezer midden in de jachtige sfeer die het gevolg was van de overrompeling van Duitsland door de nazi’s. De spanning is voelbaar. Wanneer veel schrijvers met de trein over de grens naar Oostenrijk, Zwitserland en Frankrijk proberen te ontkomen aan arrestatie en marteling, beleeft de lezer hun angsten intensief mee. Dit boek brengt ervaringen van geestelijke en lichamelijke onderdrukking zeer dichtbij. Namen die alleen nog bij weinig lezers bekend zijn (Erich Mühsam, Mascha Kaléko, Carl Sternheim, Oskar Maria Graf bijvoorbeeld) komen door dit boek weer tot leven. Het is een belangrijke documentatie van een noodlottige maand.

Boekgegevens

”Februari 1933. De winter van de literatuur”, Uwe Witt­stock; uitg. Cossee; 348 blz.; € 29,99