Het zijn in onze tijd, binnen en buiten de kerk, gangbare uitdrukkingen: geloofssprong, blind geloof, geloof in het ongelooflijke. Als de apostel Paulus over geloof en geloven schrijft –en daarvoor de Griekse woorden ”pistis” en ”pisteuo” gebruikt– drukt hij daarmee echter niets onzekers uit, zegt promovenda Suzan Sierksma (39). „De tegenstelling tussen geloof en rede kende men in de eerste eeuw van onze jaartelling niet. Niet voor niets spreekt Paulus in Romeinen 12:1 over „uw redelijke godsdienst”.”

Welke denkwereld er achter dit soort uitdrukkingen schuilgaat, kreeg Sierksma in het oog toen zij, de achterliggende tien jaar, onderzoek deed naar hoe Paulus én zijn seculiere tijdgenoten het woord ”pistis” –in de Bijbel meestal vertaald met geloof– gebruikten. Donderdag promoveert Sierksma, die Grieks doceert aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU), aan de Rijksuniversiteit Groningen op de meer dan zeshonderd pagina’s tellende studie getiteld ”Paul and the philosophers’ faith. Discourses of pistis in the Graeco-Roman world” (”Paulus en het geloof van de filosofen. Pistisverhalen in de Grieks-Romeinse wereld”).

Rangorde

„Bij Plato zie je dat geloof een relatief lage plek inneemt in zijn rangorde van soorten kennis”, constateert Sierksma. „Toch kun je niet stellen dat geloven bij deze Griekse filosoof en bij andere klassieke denkers een irrationele vorm van weten is, in de zin van: iets zonder bewijs voor waar aannemen. Bij Plato is ”pistis” in hiërarchie weliswaar slechts de derde vorm van kennis, maar voor stervelingen wel de hoogst haalbare. Bovendien staat geloven bij hem, bij Aristoteles, Plutarchus, Philo en anderen voor een redelijke, cognitieve manier om God en het hogere te benaderen.”

Op vergelijkbare wijze gebruikt ook Paulus in zijn brieven geloof nooit als het tegenovergestelde van zekere kennis. „Wel is bij hem, net als bij Plato en Philo, het geloof slechts zo stevig als het voorwerp of de persoon waarop het zich richt en waarvan het zich de stabiliteit toeëigent. In Romeinen 4 prijst hij Abrahams geloof in God. Niet zozeer omdat de aartsvader een sprong in het duister maakte. Nee, de gedachte is veeleer dat Abraham verder keek dan wat zijn zintuigen hem vertelden. Passend bij het filosofisch ideaal richtte hij zijn geloof of vertrouwen op het juiste, stabiele en hogere.”

Databases

Door bij een vijftigtal Griekse en Romeinse klassieke auteurs na te gaan hoe zij het woord ”pistis” (of in het Latijn ”fides”) gebruiken, probeerde de classica en theologe meer zicht te krijgen op wat ook Paulus er vermoedelijk onder verstond. En op hoe zijn eerste lezers dit begrip dus naar alle waarschijnlijkheid hebben opgevat. Moderne databases van klassiek bronnenmateriaal hielpen Sierksma, lid van Kruispunt Vathorst en actief als curator bij het wetenschappelijk instituut van de ChristenUnie, bij deze megaklus.

Kun je stellen dat Paulus niet alleen op de Areopagus, maar ook in zijn brieven tot op zekere hoogte in gesprek is met heidense filosofen?

„Vast staat in elk geval dat hij zijn oor te luisteren legde bij de grote verhalen en vragen van zijn tijd. Hij kende de denkwereld van stoïcijnen, epicureeërs, platonisten en anderen. Zijn brieven schreef hij weliswaar primair aan medegelovigen, maar een groot deel van hen was niet-joods. We kunnen er dus wel vanuit gaan dat Paulus zich er goed van bewust was welke gedachten het woord ”pistis” zoal bij zijn publiek opriep. Voor Romeinen bijvoorbeeld was ”pistis” in de eerste plaats betrouwbaarheid: dé deugd die een samenleving bijeen hield. Als hij dit woord liet vallen, kon hij bij bepaalde mensen dus in principe op begrip en goodwill rekenen.”

Door het woord ”pistis” benadrukte Paulus, zegt u, de redelijkheid van het christelijk geloof. Toch zag de apostel, schrijft u, geloof beslist niet als een reeks waarheden die je zou moeten onderschrijven.

„”Pistis” heeft in antieke bronnen veel betekenislagen. Er zit aan dat woord ook een relationele kant, in de zin van trouw, loyaliteit en toewijding van onderdanen aan een vorst of staat. Paulus benut die betekenis en breidt die uit als hij betoogt dat het christelijk geloof trouw aan God en Christus vraagt, een trouw die boven etnische, culturele en sociale scheidslijnen uitstijgt.

Paulus speelde een cruciale rol in de ontwikkeling en verspreiding van het christendom in Klein-Azië en het Middellandse Zeegebied. Een van de conclusies van mijn proefschrift is dat zijn creatieve en frequente gebruik van het woord ”pistis”, een woord dat in het spraakgebruik van zijn tijd nog helemaal niet zo sterk verbonden was met religie, geholpen heeft bij de snelle verspreiding van de christelijke beweging.”

Paulus kende de heidense wijsgeren en sloot soms aan bij hun gedachten en taalgebruik. Tegelijk zet hij zich soms af tegen menselijke wijsheid en filosofie.

„Ik denk dat Paulus’ verzet tegen menselijke wijsheid, vooral te vinden in 1 Korinthiërs, geen verzet is tegen filosofie. Hij wil vooral laten weten dat hij niet op oppervlakkige retoriek en populariteit uit is, zoals een sofist, een rondtrekkende leraar.

Retoriek wordt door Paulus niet categorisch verdacht gemaakt –hij maakt er zelf ook gebruik van–, maar hij vindt, net als filosofen van toen, dat zijn boodschap tot blijvende levensverandering moet leiden. Dat is de kern van zijn ”pistis”-boodschap: dat ons denken en gedrag moet veranderen door ons „vertrouwen” in en onze navolging van Christus, die als enige ultiem „trouw” was aan God.”