Cultuur & boeken

Tasten naar God: van beneden naar boven denken

De theologie bezint zich voortdurend op de vraag ”Wie is God?”. Dan blijkt het vervolgens een wereld van verschil te maken of God tot ons spreekt of dat wij God ter sprake brengen. Wie ”beneden” begint, komt nooit ”boven”.

Dr. M.J. Kater

8 December 2022 17:00

De theologie bezint zich voortdurend op de vraag “Wie is God?” beeld RD, Henk Visscher

Een knap boek verscheen, twee eeuwen theologiegeschiedenis compact beschreven aan de hand van de belangrijkste vertegenwoordigers van iedere belangrijke theologische stroming die zich aandiende sinds 1800. Het boek gaat dus over moderne theologie.

Nu bestond een dergelijk overzichtswerk al van de hand van A. van de Beek (”Van Kant tot Kuitert en verder”). Toch heeft Evert Leeflang als vrij jonge academicus, verbonden aan het Evangelisch College, het aangedurfd een eigen verhaal neer te zetten onder de titel ”Tasten naar God”. Daar is in ieder geval doorzettingsvermogen voor nodig en de gave om je te kunnen beperken tot hoofdlijnen. Het zou boeiend en leerzaam zijn om beide inwijdingen in de moderne theologie eens te vergelijken wat de weergave van de overzichtskaart betreft. Dat lijkt me een nuttig werk voor onze systematische theologen.

Allereerst worden een afbakening en typering gegeven van wat we onder moderne theologie verstaan. Het denken van de filosoof Kant wordt door de auteur gezien als de wissel die definitief omgezet is en die diepgaand de theologie van de laatste twee eeuwen beïnvloed heeft, direct of indirect. Dit denken had zich in de eeuw daarvoor in het (vermeende) conflict tussen rede en geloof al aangediend. Ook daarvan wordt een schets gegeven in ”Voorlopers en achtergronden”, voordat de reis door de twee eeuwen theologiegeschiedenis begint. De 19e eeuw heeft als inzet de theologie van Schleiermacher, die het geloof probeert te redden door te beginnen bij het gevoel in plaats van bij het denken. Vervolgens het denken in these-antithese-synthese van Hegel, die van God een redelijke werkelijkheid maakte. Dat juist daardoor het denken zich losmaakt van de werkelijkheid, leek voor Hegel een vergissing voor de werkelijkheid te zijn. Naast deze twee kampioenen krijgt de ontwikkeling van de liberale en de conservatieve theologie in de eeuw van de Afscheiding aandacht. Overigens wordt de lezer in een afzonderlijk hoofdstuk met veel meer details meegenomen in de Nederlandse ontwikkelingen van het theologische denken in beide eeuwen.

De theologie in de 20e eeuw wordt getypeerd door crisis en heroriëntatie, waarna allerlei nieuwe ontwikkelingen zich aandienden: procestheologie en open theïsme, postconservatieve, postliberale en postmoderne theologie. Het is geen geringe opgave geweest om bijvoorbeeld de theologie van Pannenberg adequaat in acht bladzijden weer te geven. Voortdurend wordt het eigene van een bepaald theologisch denken in rapport gebracht met de tijd waarin een theoloog werkte. Er is geen tijdloze theologie. Dat is wat anders dan te zeggen dat er geen waarheid is voor alle tijden. Allerlei citaten verlevendigen het betoog en geven stof tot nadenken.

De auteur heeft breed gekeken. Hij brengt de rooms-katholieke theologie in beeld met als markeringspunten Vaticanum I en Vaticanum II. Eveneens de oosters-orthodoxe moderne theologie, die immers zeker de laatste decennia de theologie van het Westen op een heel aantal punten beïnvloed heeft.

Vragen

Het boek eindigt met een samenvattend overzicht van de belangrijkste inhoudelijke lijnen én een aantal ”Vragen aan ons” die de moderne theologie aan de orde stelt. Het verdient aanbeveling deze vragen vanuit de gereformeerde theologie te beantwoorden. Overigens, er dienen zich al lezend meer vragen aan dan door de auteur genoemd. Ik noem er één: in hoeverre is er vandaag sprake van een hernieuwde ethische theologie binnen de gereformeerde theologie? Een heilzame correctie waar het geloof in het belijden de plaats ingenomen heeft van een belijdend geloof?

Wanneer ik enkele kritische kanttekeningen maak, is dat in het kader van de reeds genoemde waardering. Sommige delen van het boek lijken wat weggelopen te zijn uit collegestof. Soms is de auteur in gesprek met de lezer in spreektaal, dan weer –en meestal– in de vorm van schrijftaal. Met name bij de titel blijf ik een wat dubbel gevoel houden. Tasten naar God klinkt bescheiden en zal iedere postmoderne denker als muziek in de oren klinken. Het lijkt me een juiste typering voor alle theologie die vanuit de mens naar God wil denken. Maar er is toch wel meer te zeggen in het licht van Handelingen 17? „Deze God verkóndigen wij u…” God Zelf dient Zich aan. God kan alleen door God gekend worden. Daar zorgt Hij Zelf voor. Geen gezonde theologie daarom dan een theologie van de drie-enige God. Voor wie echter meent God na te kunnen rekenen, is tasten naar God een leerzame oefening.