Voltooid leven: leren van de intelligentie van religie

Nemen we de intellectuele kracht van religies nog voldoende serieus? Verwachten we van religies dat ze denkmogelijkheden bieden die verhelderend en inspirerend zijn, júíst ook voor mensen die geen religie belijden? De actuele discussies rond euthanasie en hulp bij zelfdoding roepen bij mij twijfels op. Al snel komt religie bij zowel seculiere als ook christelijke medeburgers (politici incluis) in beeld als bron van principiële bezwaren. Helaas wordt er gemakkelijk voorbijgegaan aan de vraag wat de verbindende inhoudelijke bijdrage van religieus denken kan zijn, een bijdrage die ook mensen buiten de eigen kring kan aanspreken.

Wat de vragen rondom een voltooid leven betreft is het belangrijk om te weten dat oude filosofen en religies volop hebben nagedacht over de vraag wat het betekent dat een leven voltooid is. De belangrijkste vindplaats voor gedachten hierover is de zogenaamde ”troostliteratuur”. In theologie en filosofie bestaat een lange traditie van teksten die leren om te gaan met verlies en verdriet. Deze traditie gaat van Plato, via de grote christelijke auteurs, tot in onze dagen. Als we de intelligentie van religie serieus willen nemen, juist ook in het maatschappelijke debat, moeten we deze literatuur in gesprek brengen met de meest gerespecteerde wetenschappelijke literatuur die we nú tot onze beschikking hebben. In het geval van troostliteratuur is dit zonder twijfel de psychologische literatuur over verliesverwerking.

Een vergelijking tussen oude troostliteratuur en de nieuwe rouwpsychologie laat zien dat oude troostteksten grote nadruk leggen op het wereldbeeld van de rouwende. De oude troosters zijn ervan overtuigd dat onze fundamentele opvattingen over de wereld bepalend zijn voor de impact van verlieservaringen, of ze destructief uitpakken voor ons leven of juist niet. Het komt erop neer dat onze antwoorden op diepe religieuze vragen over de rechtvaardigheid van de wereld, het doel van het menselijk leven en de plek die de dood heeft in ons wereldbeeld, bepalen hoe goed we kunnen omgaan met verlies.

Veranderingen op het niveau van alledaagse concrete handelingen –zoals wat te doen in de plaats van de dingen die we voordien samen met de overledene deden– krijgen verhoudingsgewijs weinig aandacht. Wel wordt er in de oude traditie veel aandacht geschonken aan de vraag hoe de herinnering aan de overledene een plek krijgt in ons dagelijks leven. In de nieuwe rouwtherapietraditie wordt dit pas sinds een jaar of twintig onderkend onder de noemer ”continuing bonds” (relaties voortzetten).

Deugden

Waar de oude troosttraditie in uitblinkt, en waar wij nog steeds veel van kunnen leren, is de moeite die zij doet om aan te tonen dat het leven van de overledene een afgerond geheel was, dat het voltooid was. De oude traditie doet dit niet, zoals voor ons misschien voor de hand zou liggen, door een ”bucketlist” van de overledene af te vinken (een lijst van dingen die iemand in zijn of haar leven beslist wilde doen). De oude troosters beseften heel goed hoe precair zo’n lijst eigenlijk is.

Immers, hij is nooit af. De Grand Canyon is alleraardigst, maar je moet écht eens op raftingvakantie zijn geweest in Montenegro. En ook je beste prestaties kunnen worden overtroffen door iemand anders. En wat zegt zo’n lijst nu over de kern van jouw bestaan? Kortom, het afvinken van een bucketlist biedt weinig troost.

De oude troosters doen het anders en slimmer. Zij zetten in op de deugden van de overledene. Ook de reformatorische troosters vallen onder deze traditie. Zij zien geen tegenstelling met hun overtuiging dat rechtvaardigheid niet uit werken, maar door geloof komt.

Lang genoeg

De nadruk leggen op deugden is om drie redenen een intelligente zet: Ten eerste typeren deugden wat constant en waardevol is aan een menselijk leven, ook in veranderende omstandigheden. Deugden kunnen ons helpen de heelheid van een mens te beschrijven.

Ten tweede: door de manier waarop de oude troosters deugden gebruiken, is er helemaal geen aanleiding voor een bucketlistachtige competitie. Dit komt doordat de oude troosters genereus zijn met het toeschrijven van deugden aan de overledene. Zo wordt gesteld dat een overledene deugdzaam was, maar de gedachte aan een verdere competitie over wie nu het meest dapper, grootmoedig et cetera zou zijn geweest, wordt van de hand gewezen.

Ten derde: voor de oude denkers staat vast dat wie deugden verworven heeft, alles bereikt heeft wat er in een leven te bereiken valt.

Wanneer de oude troosters de deugden van de overledene belichten, is dit dus meer dan een retorische gewoonte; het benoemen van deugden laat zien dat een biografie een afronding en voltooiing heeft. Dit zien we bijvoorbeeld in een brief van kerkvader Hiëronymus (347-420). Hij schrijft aan de oom van een jong overledene: „Elke afzonderlijke deugd was in hem dermate zichtbaar alsof hij geen andere bezat.” De nadruk op deugden verbindt de christelijke troosttraditie met de niet-christelijke: de Romeinse filosoof Seneca schrijft aan een rouwende moeder: „Probeer je zoon naar zijn deugden en niet naar zijn jaren te schatten, dan heeft hij lang genoeg geleefd.”

Nieuwe draai

Wat kunnen we opsteken van deze oude teksten voor de maatschappelijke discussies nu? Twee zaken zijn van belang. Ten eerste: het is belangrijk te erkennen dát religieuze tradities volop nadenken over de vraag hoe een leven voltooid kan zijn. Religies hoeven zich niet in een hoek te laten duwen. Zij kunnen een constructieve bijdrage leveren aan het debat.

Ten tweede is het belangrijk te zien dat de oude teksten een positief begrip van een voltooid leven formuleren. ”Voltooid leven” is geen eufemisme voor het levensmoe zijn of het lijden aan het leven. De oude teksten laten een blinde vlek zien in ons hedendaagse debat: het belang van deugden voor de ervaring van een zinvol leven.

Een deugdenperspectief concretiseert en geeft veelal een nieuwe draai aan de abstracte termen die in het debat om het zelfgekozen levenseinde worden gehanteerd (bijvoorbeeld autonomie, participatie, inclusie). Als een vrouw op leeftijd klaagt dat zij wordt opgehaald om tijd door te brengen met familie, maar dat niemand meer bij haar op bezoek komt, gaat het niet om de abstracte begrippen autonomie of inclusie. Immers, zij wordt heel nadrukkelijk bij activiteiten betrokken en zij had de keuze om wel of niet mee te gaan. De kern van een dergelijk verhaal is dat deze vrouw geen gelegenheid meer krijgt om zelf gastvrij te zijn en op deze manier generositeit te tonen. Dit ontnemen van deugden doet afbreuk aan haar zinervaring.

In wensen van levensbeëindiging komt vaak een gevoel van isolatie, vervreemding en nutteloosheid naar voren. Dat werpt de vraag op hoe we een welvarende en vergrijzende maatschappij kunnen structureren, en vooral hoe we de mentaliteit van mensen kunnen veranderen waarmee we hen helpen een leven lang deugden te praktiseren en daarvan de vruchten te plukken – door hechtere sociale banden en de ervaring van levenszin.

Aan de hand van de oude traditie van troostliteratuur wordt op exemplarische wijze de intelligentie van religie zichtbaar. Ongeacht welk geloof of welke overtuiging we aanhangen, religieuze schrijvers stellen scherpe en goede vragen en suggereren uitdagende antwoorden.

De auteur is hoogleraar godsdienstfilosofie en ethiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. De tekst van dit artikel is gebaseerd op zijn vandaag gehouden oratie.

Voltooid leven: leren van de intelligentie van religie

Opinie

RD.nl in uw mailbox?