„Van Brederode bijna Vader des Vaderlands”

Deze conclusie trok prof. dr. W. J. op ’t Hof, bijzonder hoogleraar aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, dinsdagavond tijdens de Brederodeavond in de Grote Kerk in Vianen. De bijeenkomst in het monumentale kerkgebouw aan de Voorstraat stond in het kader van het 750-jarig bestaan van Vianen.

De Brederodes drukten tussen 1414 en 1679 hun stempel op het stadje aan de Lek. Zo toonde Hendrik van Brederode zich tijdens de Tachtigjarige Oorlog een groot voorvechter van de vrijheid van godsdienst. Deze Grote Geus, zoals hij bekendstaat, was een van de drijvende krachten achter het smeekschrift der edelen dat in 1566 in Brussel werd aangeboden aan landvoogdes Margaretha van Parma.

Dr. A. Janse, verbonden aan de Universiteit Leiden, nam de eerste lezing voor zijn rekening. Omdat hij ervan uit was gegaan dat prof. Op ’t Hof louter positieve geluiden over de Brederodes zou laten horen, belichtte hij de duistere kanten van de adellijke regering. Onderlinge vetes zorgden voor een geweldsspiraal, waarvan burgers keer op keer de dupe werden, aldus dr. Janse. „Ruzies waren aan de orde van de dag. De adel speelde voor eigen rechter. Het beeld dat de kasteelheer de poorters beschermde en stedelingen in dankbaarheid opkeken naar hun ridder is te romantisch.”

De Brederodes vormden daarop geen uitzondering. Tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten in de vijftiende eeuw was het geslacht regelmatig betrokken bij intriges, belegeringen en opstanden. „Het geslacht heeft zelf niet zo veel kwaad gedaan, maar adellijk bestuur trok gewoon geweld aan. Anderzijds: dat levert ons mooie verhalen op. En de mogelijkheid om de onrust van onze samenleving te duiden.”

Prof. Op ’t Hof karakteriseerde de Brederodes als „heren van de hoogste stand”, een status die de heren –en dames– zich eeuwenlang met zelfbewustzijn en eigendunk lieten aanleunen. Volgens de hoogleraar sympathiseerde Hendrik van Brederode al vroeg met de Reformatie. Zo verleende hij vanaf 1563 privileges aan drukkers van reformatorische lectuur, „al kan men zich afvragen of dit uit innerlijke overtuiging voortkwam. Wellicht paste de Reformatie als protestbeweging tegen de Rooms-Katholieke Kerk –en de landsheer– in het straatje van de zich onafhankelijk wanende vrijheer van Vianen.”

Hendrik ontwikkelde zich tot de leider van de adellijke protestbeweging tegen de vervolging van protestanten. Waarschijnlijk keurde Hendrik het plunderen van de kerken tijdens de daaropvolgende Beeldenstorm af, maar vond hij het vernielen van de beelden geen heiligschennis. Eind september 1566 werden op zijn bevel de beelden uit de kerk in Vianen verwijderd. Op 1 oktober had daar de eerste gereformeerde eredienst plaats. Een paar maanden later vluchtte de Grote Geus naar Emden.

De nazaten van Hendrik waren aanzienlijker rekkelijker in de leer. Prof. Op ’t Hof: „Er was geen sprake van invoering van de Reformatie in het land van Vianen en Ameide. De Van Brederodes lieten alles op zijn beloop.” Zijn opvolgers waren tolerant jegens andersdenkenden. „Geen wonder dat een aanzienlijk deel van de bevolking de oude godsdienst trouw bleef.”

Bovendien waren de Brederodes nauwelijks onder de indruk van de rechten van de kerk en meden predikanten op hun bevel classicale vergaderingen. „In feite hebben zij de organisatorische opbouw van de Gereformeerde Kerk ernstig belemmerd. Dit vanwege hun absolutistische ideeën, maar ook door hun allerminst gereformeerde opvattingen. In dat opzicht waren ze echte vertegenwoordigers van de Nederlandse adel. Ze behoorden tot de Gereformeerde Kerk omdat dit de vaderlandse kerk was: een kwestie van maatschappelijk belang.”

Des te meer sympathie heeft prof. Op ’t Hof voor Hendrik van Brederode, die wél een belangrijke rol speelde. „Hij overleed onverwachts op 15 februari 1568. Een tragisch einde van de Grote Geus. Tragisch, omdat als hij nog vijf jaren in leven was gebleven, waarschijnlijk niet Willem van Oranje, maar hij de Vader des Vaderlands was geworden.”

„Van Brederode bijna Vader des Vaderlands”

Kerk & religie

RD.nl in uw mailbox?