Theologie als kat in een vreemd pakhuis

De maatregel van de overheid paste in de opvatting dat de morele vorming van studenten niet meer tot de taken van de universiteit behoorde. Die moest zich uitsluitend op de wetenschappelijke vorming van studenten toeleggen. Maar de vraag bleef wat precies de plaats en de betekenis van de theologie en de theologische faculteiten aan de universiteit waren. Is de godgeleerdheid wel op wetenschappelijke wijze te beoefenen?

De Amsterdamse filosoof en theoloog dr. Rik Peels denkt van wel. In de onlangs verschenen bundel ”Theologie, waarheidsliefde en religiekritiek. Over geloof en wetenschap aan de Nederlandse universiteiten sedert 1815” (uitg. Verloren, Hilversum) betoogt hij dat theologie als „verantwoord spreken” over God niet achterhaald, irrationeel of onwetenschappelijk is. Theologie hoeft niet gedegradeerd te worden tot „makelaar in levenswijsheid.”

Elke universiteit zou een faculteit theologie moeten hebben, stelt Peels. Religie neemt niet alleen een belangrijke plaats in de samenleving in, ook maakt het al dan niet bestaan van God een groot verschil voor allerlei ‘grote’ vragen over moraal en de betekenis en het doel van het leven.

Koningin

Toch is de plaats van de theologie aan de Nederlandse universiteiten vrijwel voortdurend omstreden, constateert dr. Sijbolt Noorda. Al sinds de achttiende eeuw moest de theologische faculteit onder ogen zien dat haar rol van koningin van de wetenschap niet langer vanzelfsprekend was. „Integendeel, haar academische geloofsbrieven werden voortaan grondig gecontroleerd.”

De theologie kon zich lange tijd handhaven aan de universiteiten. De ene theoloog presenteerde zich als historicus, de ander steunde op de filosofie van een of andere richting, weer een ander zag in de praktische betekenis van de theologie als beroepsopleiding voor de christelijke kerk de legitimatie van een plaats voor de theologie in de universiteit. De overheid erkende dit belang, zo laat dr. Wouter Marchand in zijn artikel zien, en verleende studiebeurzen aan studenten theologie.

Naast de klassieke theologie kwam in de loop van de negentiende eeuw een nieuwe vorm van godgeleerdheid tot ontwikkeling: religiegeschiedenis of vergelijkende godsdienstwetenschap. Het hoofdmotief was eenvoudig: bij een consequent wetenschappelijke benadering was er geen reden om het onderzoeksveld te beperken tot het christendom. Ook andere godsdiensten en andere werelddelen moesten volop aan de orde komen.

In de twintigste eeuw was de positie van de theologie een vast voorwerp van discussie. Universiteiten accepteerden sowieso niet zomaar alle faculteiten. Economie en psychologie hadden het moeilijk aan het begin van de eeuw, terwijl film- en televisiewetenschappen en communicatiestudies in de laatste decennia streden om een plekje. „Maar dat was eerder een kwestie van invechten van nieuwelingen”, stelt Noorda. „Op een gegeven moment was het pleit beslecht. Voor de theologie is dat ogenblik nooit echt, duurzaam en overal, aangebroken.”

Aantrekkingskracht

De theologie aan de Nederlandse openbare universiteiten kreeg sinds de jaren tachtig te maken met een aantal ingrijpende veranderingen. De studie verloor, mede door de ontkerkelijking, veel aantrekkingskracht. Was het totaalaantal studenten in 1980 nog 2300 (hetzelfde niveau als in 1970), in 1990 was dat teruggelopen tot 1414 en in 2012 verder tot 484. En dat terwijl het totaalaantal studenten aan de universiteiten in deze periode ruimschoots verdubbelde, van 103.000 (1970) tot 245.000 in 2012.

Studenten lijken te denken: met theologie valt geen brood te verdienen. Toch concludeerde het Research Centrum voor Opleiding en Arbeidsmarkt van de Universiteit Maastricht onlangs dat voor universitair opgeleide theologen de arbeidsmarkt „zeer goede perspectieven” biedt. Veel predikanten gaan de komende jaren met emeritaat –er komen dus plaatsen vrij– en bovendien vindt de helft van de afgestudeerden werk buiten de kerk.

Kennelijk vertrouwen potentiële studenten zulke positieve signalen niet, concludeert Noorda, die van 2006 tot 2012 voorzitter was van de vereniging van Nederlandse universiteiten VSNU. „Het bevoegd gezag van de opleidingen doet dat evenmin. Het reageerde in elk geval met reductie van het aantal opleidingen. Sinds de jaren 1980 is aan de universiteiten een ontwikkeling gaande die resulteert in minder klassiek theologische opleidingen.”

Het religieuze landschap in Nederland veranderde, en de theologische opleidingen sprongen daarop in. Er kwam meer aandacht voor niet-christelijke godsdiensten. Ondertussen woedden de discussies over de academische status van de theologie voort.

Merkwaardig

Noorda stelt openlijk de vraag of het einde van de theologie aan de openbare universiteiten in zicht is. „Wat zou de universiteit verliezen wanneer ze de theologie verloor en waarop zou de samenleving inboeten?”

De Amsterdamse universiteitsbestuurder verwijst naar een rapport van de internationale onderzoeksvisitatiecommissie 2013, die onomwonden stelt dat theologie gewoon thuishoort aan de universiteit. „De samenleving is ermee gediend dat ten aanzien van fundamentele vragen van de menselijke conditie de benaderingen en antwoorden van ten minste de belangrijkste religieuze tradities stelselmatig en met kennis van zaken worden onderzocht, zodat op die basis een bijdrage aan de samenleving kan worden geleverd.”

„Huiselijk gezegd”, vat Noorda hun rapport samen, „zou de theologie kind aan huis moeten zijn, blijven of worden aan de universiteiten, en geen kat in een vreemd pakhuis.”

Of openbare universiteiten de woorden van de onderzoeksvisitatiecommissie ter harte zullen nemen, is maar de vraag. Als ze lijn van de laatste jaren doortrekken, wordt theologie eigenlijk alleen nog in (semi)kerkelijk verband beoefend en richten de openbare universiteiten zich louter op de religiestudies.

Dan ontstaat er –zeker in historisch perspectief– een merkwaardige situatie. „Juist de bestudering van de christelijke traditie die sinds de stichting van de eerste universiteiten in den lande serieus en met groot succes werd beoefend, lijdt ernstige schade”, aldus Noorda. „Vreemd is verder dat er en masse op islamstudie wordt gemikt, terwijl in die wereld in onderwijs en godsdienst nauwelijks positieve waardering voor wetenschappelijke kennis bestaat.”

Twijfel

De verhouding tussen geloof en wetenschap was ook een vraagstuk waarmee individuele wetenschapsbeoefenaren worstelden en worstelen. De Utrechtse hoogleraar universiteitsgeschiedenis dr. Leen Dorsman laat zien hoe in de tweede helft van de negentiende eeuw sommige godgeleerden zich bedreigd voelden door de opkomst en de brede aanvaarding van de nieuwste wetenschappelijke theorieën en de moderne theologie. Gezonde twijfel bij studenten was mooi, maar dit mocht niet ontaarden in twijfel aan Gods Woord en aan de waarheid.

Er waren echter ook vrijzinnigen, zoals de negentiende-eeuwse hervormde theoloog Abraham Kuenen, die zich hard maakten voor een harmonieus samengaan van geloof en wetenschap. Volgens prof. dr. Herman Paul zagen zij deze als twee lijnen die bij voortschrijdende ontwikkeling zouden samenkomen in een en hetzelfde doel: waarheidsliefde. Als geloof en wetenschap met elkaar in botsing dreigden te komen, diende het geloof de wetenschap te laten voorgaan, omdat alleen deze over de (empirische) methode beschikte waarmee waarheid kon worden vastgesteld.

Prof. dr. Erik Borgman, hoogleraar publieke theologie aan Tilburg University, komt op grond van rooms-katholieke literatuur tot een andere conclusie: religieuze visies concurreren niet met wetenschappelijke ontdekkingen. Die maken juist deel uit van Gods waarheid.

Vrije Universiteit

De wet van 1876, die een scheiding wilde maken tussen geloof en wetenschap, was voor de gereformeerden en de rooms-katholieken mede aanleiding tot het stichten van eigen, „bijzondere” universiteiten: de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam en de Roomsch Katholieke Universiteit in Nijmegen.

De opvattingen over de verhouding tussen geloof en wetenschap veranderden in de loop der tijd echter ook aan deze instellingen. Zo kwam de identiteit van de VU vanaf de jaren zeventig door de schaalvergroting van het wetenschappelijk onderwijs en de opkomst van de democratiseringsbeweging onder staf en studenten ter discussie te staan, zo blijkt uit een bijdrage van universiteitshistoricus dr. Ab Flipse.

De VU werd vanaf 1968 geheel door de overheid gefinancierd. De universiteit wilde volop meedoen in het wetenschappelijk onderzoek, zo schrijft Flipse, en dus waren er goede wetenschappers en meer studenten nodig. Net als de andere universiteiten maakte de VU een onstuimige groei door. Het aantal studenten nam toe van zo’n 3000 in 1960 via 9000 in 1970 tot zo’n 13.000 in 1980. In 1960 was de personeelsformatie 750 fte; twintig jaar later 3050 fte.

Tegelijkertijd veranderde de religieuze overtuiging van studenten en docenten. Waar in 1950 nog 80 procent van de studenten gereformeerd was, was dat eind jaren 1970 nog slechts een derde. Ongeveer een derde behoorde toen tot een ander kerkgenootschap en een derde gaf aan tot geen enkele kerk te behoren.

Studenten kozen steeds vaker om andere dan religieuze redenen voor de VU of werden niet bij de universiteit van hun keuze ingedeeld. Dit alles zorgde volgens Flipse voor een andere cultuur en sfeer.

Het was niet zozeer dat de jaren zeventig een einde maakten aan de gereformeerde VU – daarvoor was er in de jaren 1960 al te veel veranderd. Het lukte de universiteit niet de gewenste nieuwe identiteit te creëren, aldus Flipse. De voortgaande bezinning op de relatie tussen geloof en wetenschap bleek lastig omdat het geloof zélf volop in ontwikkeling was aan de VU.

Theologie als kat in een vreemd pakhuis

Kerk & religie

RD.nl in uw mailbox?