Protestanten en rooms-katholieken corrigeren neoliberalisme

Oosterhuis promoveerde vrijdag aan de Theologische Universiteit Kampen (TUK) op het proefschrift ”Marktwerking en publieke belangen. Een analyse vanuit het neoliberale denken en de beginselen van subsidiariteit en soevereiniteit in eigen kring”. Haar onderzoek –een ”joint doctorate” van Tilburg University en TUK– valt onder de leerstoel ”Christelijke identiteit in maatschappelijke praktijken” van prof. Roel Kuiper. Deze was samen met prof. dr. J. J. Graafland promotor.

De calvinistische voorman Abraham Kuyper introduceerde de term ”soevereiniteit in eigen kring” tijdens de gelijknamige rede die hij uitsprak bij de opening van de Vrije Universiteit in 1880. Oosterhuis: „Kuyper gebruikte de term om de zelfstandigheid van de universiteit tegenover onder meer de kerk en de staat uit te drukken. In mijn dissertatie werk ik de term uit vanuit het denken van de calvinistische wijsgeer Herman Dooyeweerd. Volgens hem is de werkelijkheid een samenhangend geheel van individualiteitsstructuren die modale aspecten tonen, zoals het ethische, sociale en economische aspect, met elk een eigen wetskring. Deze aspecten komen in samenhang voor, maar zijn niet tot elkaar te herleiden; ze zijn soeverein in eigen kring.”

Ook sociale verbanden functioneren volgens Dooyeweerd in alle aspecten, geleid door hun bestemmingsfunctie, en zijn soeverein in eigen kring. „Ze behoren vanuit hun eigen verantwoordelijkheid bij te dragen aan maatschappelijke vraagstukken. Overheden hebben een juridische bestemmingsfunctie; hun handelen behoort geleid te worden door publieke gerechtigheid. Bedrijven hebben een economische bestemmingsfunctie; ze behoren verantwoord schaarste op te lossen.”

Katholiek denken

In de Rooms-Katholieke Kerk is een lange traditie van sociaal denken gegroeid, waarin het beginsel van de zogenoemde ”subsidiariteit” een belangrijke plaats inneemt. Dit is een organisatiebeginsel van andere belangrijke principes in het rooms-katholieke sociale denken, zoals menselijke waardigheid, solidariteit en het gemeenschappelijk goede. Politiek-filosofisch betekent het enerzijds dat individuen en sociale verbanden eigen verantwoordelijkheden hebben die hun niet ontnomen mogen worden door hogere verbanden. Anderzijds betekent het dat hogere verbanden helpend moeten optreden als lagere sociale verbanden hun verantwoordelijkheid niet (kunnen) nemen.

Overeenkomst in de basis tussen het rooms-katholieke denken en de protestantse traditie van soevereiniteit in eigen kring is een goddelijk geordende werkelijkheid. Oosterhuis: „Vanuit het katholieke denken is God de Schepper van alle dingen. Alles in de schepping is door de eeuwige wet dynamisch geordend met een gerichtheid op de oorsprong, het hoogste goed. Voor de calvinist Dooyeweerd staat een structuur-wetmatige ordening van de werkelijkheid centraal, waarin de door God in de schepping gelegde wetten uitgewerkt moeten worden. Voor zowel het protestantse als het katholieke denken geldt dat de werkelijkheid een door God geordende en door het menselijk verstand kenbare structuur heeft.”

Uitholling

De promovenda gebruikt de beginselen van subsidiariteit en soevereiniteit in eigen kring om een christelijke reactie te formuleren op knelpunten in het neoliberale denken, zoals de marktgeoriënteerde duiding van verantwoordelijkheden. Oosterhuis: „Het protestantse en katholieke denken gaven aan het begin van de 20e eeuw fundamentele kritiek op het liberalisme en het moderne kapitalisme, dat volgens dit denken resulteert in een desintegratie van de samenleving.”

In de 21e eeuw droeg het neoliberale denken, door de nadruk op individu en markt, bij aan de uitholling van verantwoordelijkheden voor de samenleving, stelt Oosterhuis. Zowel het rooms-katholieke als het reformatorische denken heeft echter een rijk begrippenkader om verantwoordelijkheden voor de samenleving te duiden. „Soevereiniteit in eigen kring geeft richting aan de duiding van en verantwoordelijkheid voor publieke belangen. Het gemeenschappelijk goede van de samenleving krijgt daarbij echter minder nadruk. Vanuit het beginsel van subsidiariteit wordt juist aandacht besteed aan de gerichtheid van sociale verbanden op het gemeenschappelijk goede van de samenleving.”

De stelling van Oosterhuis is dat de noties van het gemeenschappelijk goede en de behartiging van publieke belangen elkaar aanvullen. „De protestantse en katholieke traditie hebben zich op eigen wijze ontwikkeld en zijn in hun visie op de werkelijkheid op punten moeilijk met elkaar te verenigen. Dat hoeft ook niet. Zij kunnen wel beide een bijdrage leveren aan het duiden van verantwoordelijkheden voor maatschappelijke vraagstukken.”

Beide christelijke tradities hebben niets tegen de markt als zodanig, ze verzetten zich tegen het gebrek aan morele oriëntatie en benadrukken het belang van de inbedding van de markt in gemeenschappen. Oosterhuis: „Vanuit het neoliberale denken kan het algemeen belang of het gemeenschappelijk goede van een samenleving niet vastgesteld worden; de focus ligt op de belangen van het individu. Het publieke belang wordt vanuit deze visie behartigd als individuen hun eigen belangen nastreven in een spontane marktordening. Echter, als de markt het publieke belang niet behartigt, ontstaat een vacante verantwoordelijkheid voor het publieke belang.”

In het neoliberale denken is weinig plaats voor het adresseren van ethische en sociale vraagstukken in het publieke domein van de samenleving. De werkelijkheid is primair een economische werkelijkheid. Vanuit de beginselen van subsidiariteit en soevereiniteit in eigen kring heeft de markt een plaats in de rijke verscheidenheid van de samenleving en wordt invulling gegeven aan de verantwoordelijkheid van sociale verbanden voor het gemeenschappelijk goede en het behartigen van publieke belangen

Protestanten en rooms-katholieken corrigeren neoliberalisme

Kerk & religie

RD.nl in uw mailbox?