Prenten, boeken en tegels verbeeldden de Bijbel in huis

Een hele vitrine heeft conservator Johan Kamermans gevuld met tegels die de verloochening door Petrus (Mattheüs 26:69-75) verbeelden. Erboven hangt, sterk uitvergroot, een gravure die voor een aantal tegels het voorbeeld is geweest. De prent van Pieter Hendricksz Schut (1619-1660) geeft het moment weer waarop een dienstmeisje tegen Petrus zegt: „Gij waart ook met Jezus den Galileeër” (zie foto’s hierboven).

„Vrijwel de hele figurengroep met alles eromheen is op de mooiste tegels opgenomen”, laat Kamermans zien. „Op de eenvoudigste tegels blijven Petrus en de dienstmaagd alleen over. Zelfs de haan die driemaal kraait, is weggelaten. De omgeving is vervangen door een standaardlandschap, dat je op veel meer tegels aantreft, van twee heuvels met begroeiing aan weerszijden.”

Volkstaal

De herdenking van 500 jaar Reformatie was de aanleiding voor de expositie. Het Tegelmuseum haakt vooral aan bij het gegeven dat de kerkhervorming het overzetten van de Bijbel in de volkstaal sterk heeft gestimuleerd. Aan de tentoonstelling werkten de verzamelaars Henk de Korte en Otto van Middendorp uit Ede mee, die de afgelopen jaren al exposeerden in musea in Ede, Elburg, Meppel en Goes. Zij hebben een selectie van oude Bijbeluitgaven uit hun collecties uitgestald.

„Veel Bijbels werden geïllustreerd met prenten, onder anderen van bekende etsers als Schut en Jan Luyken. Er werden zelfs aparte prentenbijbels uitgegeven. Die brachten de voorstellingen onder bereik van een breed publiek”, aldus Kamermans. Tegelschilders tekenden die prenten na.

De Korte en Van Middendorp stellen onder andere de prentbijbel ”Icones Biblicae” uit 1630 met 233 kopergravures van Matthäus Merian de Oude (1593-1650) ten toon. Ook is de eerste uitgave te zien van de ”Historiae Sacrae” (1650) van de Amsterdamse uitgever Nicolaas Visscher, een prentenbijbel naar het voorbeeld van Merian met kopieën die merendeels door Schut zijn gegraveerd. Daarbij ligt ook een originele koperplaat van Merian met de voorstelling van de aanbidding van de wijzen uit het oosten uit Mattheüs 2.

Didactisch doel

De meeste tegels in de expositie behoren tot de collectie van Evert van Gelder, volgens Kamermans de grootste verzamelaar van Bijbeltegels in Nederland. Tegelkenner Jan Pluis, erelid van de Stichting Vrienden van het Nederlands Tegelmuseum, heeft vastgesteld dat zo’n 600 Bijbelgedeelten op tegels zijn afgebeeld.

De vroegste series Bijbeltegels werden omstreeks 1645 in Amsterdam vervaardigd, aldus Kamermans. „Tegelbakkerijen in Haarlem, Rotterdam en Harlingen volgden kort daarna met eigen series. Omstreeks 1720 kwamen Bijbelse voorstellingen met een tekstvermelding op de markt.Bijbeltegels zijn vooral bij de haard in boerderijen en woningen toegepast. Daarin kregen ze doorgaans een centrale plaats. Naast een praktisch nut als wandbekleding dienden ze een didactisch doel: ondersteuning van de Bijbelkennis.”

Een opmerkelijk verschijnsel in de grafische kunst is dat eenzelfde afbeelding verschillende zaken kan voorstellen. Een voorbeeld daarvan geeft de expositie met een prent die Antonio Tempesta in 1608 maakte van Alexander de Grote die zijn troepen aanmoedigt in een veldslag tegen de Perzen. Schut bewerkte die tekening voor zijn ”Toneel ofte Vertooch der Bybelsche Historien” uit 1659 tot een illustratie van Richteren 11:32: Jefta als aanvoerder in de strijd tegen de Ammonieten.

In de prentenbijbels zelf komt zoiets ook voor. De expositie toont een houtsnede van Christoffel van Sichem (1581-1657), wiens werk is opgenomen in twee rooms-katholieke uitgaven: de ”Biblia Sacra” (1657), de zogeheten Van Sichembijbel, en de prentenbijbel ”Bibels Tresoor” (1646). Kamermans: „Van Sichem nam een houtsnede van Hans Holbein de Jonge als voorbeeld voor de geschiedenis uit 2 Samuël 11 van koning David en zijn legeroverste Uria. De illustratie van een vorst die een opdracht geeft, is in beide uitgaven nog op drie andere plaatsen gebruikt: bij Exodus 14:5, waar de farao van Egypte bericht krijgt dat het volk van Israël gevlucht is, bij Numeri 20:14-21 over de boden van Mozes bij de koning van Edom en het apocriefe vers Judit 2:4, waar Nebukadnezar zijn opperbevelhebber Holofernes uitzendt.”

Conservator Kamermans heeft er een Rotterdamse tegel bij gevonden uit de achttiende eeuw. „Daarop staat geen bijschrift, zodat niet direct duidelijk is welk Bijbelgedeelte is afgebeeld. Uit de nummering van sommige series Bijbeltegels valt af te leiden dat de tegelschilder het verhaal van Nebukadnezar bedoelde.”

Het kwam ook geregeld voor dat tegels in de loop der tijd verkeerde bijschriften kregen doordat bij het kopiëren details wegvielen en de voorstelling niet meer goed herkenbaar was. Het Otterlose museum illustreert dat met een tegel van rond 1860 die abusievelijk het bijschrift ”E. Mat.” heeft (foto hiernaast). Kamermans: „De zittende man met boek en een engel vormen weliswaar een gebruikelijke voorstelling van de evangelist Mattheüs, maar de oorspronkelijke prent van Van Sichem hoort bij het Bijbelgedeelte over de engel die Filippus op weg zendt naar Gaza. Op de achtergrond staat de wagen van de kamerling uit Handelingen 8:28. Die ontbreekt op de tegel.”

De tentoonstelling in het Nederlands Tegelmuseum –Eikenzoom 12 in Otterlo– is te zien tot en met 18 februari. >>nederlandstegelmuseum.nl

Prenten, boeken en tegels verbeeldden de Bijbel in huis

Kerk & religie

RD.nl in uw mailbox?