De charme van classicale acta

Het is en blijft een monnikenwerk: het transcriberen van zo’n 1100 pagina’s handgeschreven verslagen van classisvergaderingen uit de late 16e en vroege 17e eeuw. Gelukkig draaide Wim Visser er zijn hand niet voor om. Met als resultaat dat iedereen nu het begin van de Reformatie op de Zuid-Hollandse eilanden Voorne en Putten en Goeree-Overflakkee op de voet kan volgen. Op het niveau van de classis: de schakel tussen kerkenraad en particuliere synode.

Mooi is dat dit onderzoek van Visser (1952), waarop hij in februari 2013 aan de Universiteit Leiden promoveerde, alsnog is opgenomen in de prestigieuze reeks Rijks Geschiedkundige Publicatiën (RGP) van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis. Dat was aanvankelijk niet meer mogelijk, omdat in 2003 werd besloten het project ”Classicale Acta”, waarvan het eerste deel in 1980 verscheen, af te bouwen. Toch is het er eind vorig jaar van gekomen. Met als bijkomend voordeel dat onderzoekers straks op de site van het Huygens Instituut deze acta digitaal kunnen doorzoeken.

En er komt nog meer, meldt Visser. In de RGP-serie zullen ook de acta van de classes Schouwen-Duivenland en Tholen nog worden opgenomen.

Handelingen

Classicale acta uit de late 16e en vroege 17e eeuw hebben hun gebruiksaanwijzing, zei coördinator van de RGP-reeks dr. Joke Roelevink bij de presentatie van deze uitgave. Acta zijn geen notulen maar ”handelingen”. Wat werd opgeschreven, was het eindresultaat van een discussie: de conclusie die de voorzitter trok. Was over iets wel gesproken maar was er geen beslissing gevallen, dan werd dat niet genoteerd.

Lang niet alles wat ter tafel kwam werd dus verslagen. Het overlijden van een predikant binnen de classis werd bijvoorbeeld zelden vermeld. Ook vond men het niet belangrijk de namen te noteren van degenen die de aankomende predikant hadden geëxamineerd. De schorsing of afzetting van een predikant werd daarentegen echter zorgvuldig en uitvoerig gedocumenteerd. Zo’n kwestie kon immers een financieel of politiek staartje krijgen.

Het is dus oppassen geblazen welke conclusies je trekt uit wat je wel en niet in de acta vindt. De grote verdienste van Visser is dat hij in zijn zeer uitgebreide inleiding (339 bladzijden) de inhoud van de Brielse acta –die vanaf het begin van de classis in 1574 compleet bewaard zijn gebleven– zo veel als mogelijk is in verband brengt met gegevens uit andere bronnen. Zodoende geeft zijn studie toch een redelijk beeld van het kerkelijk leven zoals zich dat afspeelde rond de stad Den Briel nadat deze op 1 april 1572 door de watergeuzen was ingenomen.

Proefpreek

Zo maken we bijvoorbeeld mee hoe in een tijdsbestek van een kleine vijftig jaar 21 van de 138 predikanten die in deze periode in de classis Brielle dienen, worden afgezet. In elf gevallen is de levenswandel of ambtsvervulling van de dienaar aanleiding voor het optreden van de classis.

Ds. Florentius Gerardi van Zwartewaal bijvoorbeeld brengt de kerk in opspraak als hij in 1576 in Brielle een publieke boekenverbranding houdt, terwijl hij roept dat hij de leer van de Drie-eenheid en de godheid van Jezus loochent. Ds. Albert Jansz. Schagen van Ooltgensplaat blijkt zich in 1584 vergrepen te hebben aan de armenkas en heeft ook het begraafregister verdonkeremaand. Ds. Balthasar van Doorne komt in 1600 in opspraak omdat aan het licht komt dat hij jaren eerder in Middelburg een dienstmeisje zwanger heeft gemaakt, waarna hij haar ertoe aanzette abortus te plegen. Weinig verheffende zaken allemaal.

Interessant is dat heel wat vergadertijd van de classis is gaan zitten in het beluisteren en beoordelen van de proefpreek (propositie) van aankomende of jonge predikanten. In deze periode worden in totaal 105 proposities voor de classis gehouden. Daarbij worden vrijwel altijd teksten uit het Nieuwe Testament opgegeven. De tekst die het vaakst een behandeling krijgt, is Johannes 3:16.

Voorzanger

Ook schoolmeesters moeten voor de classis verschijnen. Naarmate de tijd verstrijkt, wordt de greep van de classis op het schoolwezen en de benoeming van schoolmeesters steviger. Uiteindelijk moet iedereen die in de regio Brielle voor de klas wil, voor de classicale vergadering verklaren dat hij de Drie Formulieren van Enigheid onderschrijft en die leer richting de kinderen uitdraagt.

Schoolmeesters combineren hun beroep vaak met andere baantjes, zoals dat van koster, voorlezer en voorzanger in de kerk. Ook op het laatste punt laat de classis niet zomaar iedereen aan de slag gaan. Als Pieter Martensz. in 1619 graag voorzanger in Bommenende wil worden, oordeelt de classis dat zijn muzikale gaven te wensen overlaten. Hij krijgt een reeks psalmen mee om thuis nog maar eens te oefenen. Pieter Hendriksz. uit Stad aan het Haringvliet, die in 1620 voor de broeders Psalm 51 en de Lofzang van Simeon laat horen, wordt wel geschikt geacht om als voorlezer en voorzanger op te treden.

Triest is hoe vanaf 1608 de controverse tussen remonstranten en contraremonstranten in de classis Brielle een groot schisma teweegbrengt. Vanaf 1615 vergaderen op classisniveau de beide groepen afzonderlijk. Jarenlang ligt het normale classicale werk vrijwel stil. Na de ontknoping op de Nationale Synode van Dordrecht worden tien remonstrantse predikanten geschorst. Zeker zeven gemeenten scheuren.

Dichtbij

Studies als deze brengen het grondvlak van het kerkelijk leven in de begintijd van de Reformatie in ons land heel dichtbij. Dat is zeker ook te danken aan de prettige schrijfstijl die Visser hanteert, waarmee hij zijn jarenlange minutieuze onderzoek op een toegankelijke wijze weet te presenteren.

Kortom, een grote aanwinst voor het kerkhistorisch onderzoek, deze uitgave.

----

Classicale Acta 1573-1620, deel X. Particuliere synode Zuid-Holland. Classis Brielle 1574-1623, W. G. Visser (bew.);

uit. Huygens ING, Den Haag, 2015; ISBN 978-90-5216-183-9; 2 delen; CCCXXXIX + 844 blz.; € 59,-; bestellen: Huygens ING .

De charme van classicale acta

Kerk & religie

RD.nl in uw mailbox?