College van Abraham tot Olmert

Aanleiding tot het gesprek vormt, min of meer, de recente verschijning van het boek ”The Dutch Intersection. The Jews and the Netherlands in Modern History” (Het Nederlandse kruispunt. De Joden en Nederland in de moderne geschiedenis). De bij Brill in Leiden uitgegeven bundel bevat de referaten zoals die zijn gehouden op het tiende internationaal symposium over de geschiedenis van de Joden in Nederland, dat in november 2004 plaatshad aan de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem. Ook prof. dr. Gans, hoogleraar moderne Joodse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam (UvA), en drs. Wallet, doctoraal onderzoeker aan dezelfde universiteit, leverden een bijdrage. Esnoga Het gesprek heeft dan ook plaats in Amsterdam, de stad die -zo blijkt uit deze uitgave opnieuw- een grote rol heeft gespeeld in de geschiedenis van het Joodse volk in de diaspora. Hier vonden door de eeuwen heen tal van Joodse families een thuis; hiervandaan dreven zij handel; in deze stad kwamen de lijnen, ook op religieus terrein, samen.

En nóg wonen er heel wat Joden in het ”Mokum van het Westen”, met als trots middelpunt de ”esnoga”, de in 1675 gebouwde synagoge van de Portugees-Israëlitische Gemeente. Ertegenover is het Joods Historisch Museum gehuisvest.

Dat het boek, onder redactie van de Israëlische historicus Yosef Kaplan, bij Brill is uitgegeven, heeft zo zijn prijs: 120 euro kost de 520 bladzijden tellende, Engelstalige, publicatie. Daar heb je ook wel wat voor. „Maar”, zegt Wallet als hij het bedrag hoort, „je sluit er toch wel heel wat mensen mee uit. Het leidt er in feite toe dat zo’n boek alleen in de universitaire bibliotheken terechtkomt.”

De beide Amsterdamse onderzoekers hebben al heel wat op het terrein van het Jodendom gepubliceerd. Van Gans’ hand zag dit jaar deel I van het boek ”Jaap en Ischa Meijer. Een Joodse geschiedenis” het licht. Het werd een bestseller, stond zelfs op de nominatie voor de Grote Geschiedenis Prijs 2008. Deze week werd echter bekend dat die naar de historicus Luuc Kooijmans ging.

Wallet legt momenteel de laatste hand aan zijn dissertatie over Jiddische geschriften tussen eind zeventiende en de negentiende eeuw. „Een onderwerp waarover nauwelijks iets bekend is.”

Honderd studenten Er is nogal wat belangstelling voor de bestudering van het Jodendom, constateren de twee. Wallet: „Ik geef nu al drie jaar colleges Joodse geschiedenis aan de Katholieke Universiteit Leuven. Zestien colleges, van Abraham tot Olmert zeg maar. Het gebeurt regelmatig dat ik meer dan honderd studenten onder mijn gehoor heb.”

Gans: „Honderd?!”

Wallet: „Sommigen volgen de colleges in het kader van de opleiding arabistiek. Het komt voor dat ik na afloop meisjes met een hoofddoek bij me krijg die aangeven dat ze in mijn colleges meer over de geschiedenis van het Midden-Oosten hebben geleerd dan in de hele opleiding arabistiek.”

Gans: „Komen er ook Joodse studenten?”

Wallet: „Jawel, al zijn het er niet veel. Het afgelopen jaar gebeurde het dat een Joodse student tegen me zei: Dit was het verhaal over mij en mijn familie. Mijn moeder was Joods, maar heeft nooit iets over haar identiteit gezegd. Terwijl ik daar juist zo benieuwd naar ben.”

Ook voor de thematische collegereeksen die Evelien Gans in Amsterdam verzorgt, is belangstelling. „Al verschilt het wel wat per onderwerp. Ik heb bijvoorbeeld de thema’s antisemitisme en zionisme behandeld en daar was veel interesse voor, van zowel reguliere als contractstudenten. Er kwamen dan over de dertig reguliere studenten. Bij de colleges over Jaap en Ischa Meijer, vorig jaar, merkte ik dat daar vooral contractstudenten op afkwamen, vaak van Joodse komaf. Misschien had ik die colleges anders moeten noemen. Jonge mensen zeggen de namen Jaap en Ischa Meijer misschien toch niet zo veel. Terwijl ik juist aan de hand van wat zij hebben beleefd en geschreven de geschiedenis van de Joden in Nederland in de twintigste eeuw in kaart wilde brengen.”

„Inmiddels heb ik mijn eerste student die een scriptie schrijft over het Belgische Jodendom”, zegt Wallet. „Ik probeer dat ook te stimuleren. Niet alleen in Nederland is er nog heel veel braakliggend terrein, zeker ook in België is er nog erg weinig onderzoek gedaan.”

Spanningsveld „Het is een fascinerend vakgebied”, aldus Gans, die ook werkt bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD). Ze is zelf van Joodse komaf. „Tegelijk ben ik absoluut historica, en probeer ik van een zekere afstand naar mijn onderzoeksthema’s te kijken. Dat veroorzaakt een interessant spanningsveld.”

Wallet, lid van de christelijke gereformeerde kerk in Amsterdam: „Al heb ik dan geen Joodse wortels, ik herken dat wel. Ik herinner me dat ik in Jeruzalem een lezing moest geven, voor een deel voor collega-wetenschappers, voor een ander deel Nederlandse Joden die in Israël woonden. En dan…”

Gans: „Dan is het: Wat gaat-ie over ons zeggen? Heeft hij gelijk? Wat dat betreft raakt je werk de realiteit.”

Wallet: „De Joodse geschiedenis leeft. Een paar jaar terug heb ik in een dorp in de Alblasserwaard een lezing gehouden over de geschiedenis van de Joden daar. Vervolgens ging dat van dorp tot dorp, het werd een soort tournee! En de zalen zaten soms propvol. Dan kwamen mensen na afloop met foto’s van Joodse gezinnen die ze hadden gekend, noem maar op.”

Verschuiving Al is er dan de nodige belangstelling voor de geschiedenis van het Jodendom, hier en daar zie je toch „verschuivingen” optreden, moet Gans vaststellen. „Je merkt dat er onder nogal wat groeperingen een soort van moeheid ontstaat als het gaat om de geschiedenis van de Shoah, mede naar aanleiding van wat er in Israël gebeurt met de Palestijnen. De toon wordt anders, je ziet het antisemitisme weer toenemen. Al wil ik beslist niet alles als antisemitisme bestempelen en keur ik zeker niet alles goed wat Israël doet.”

Krijgt u zelf wel eens met antisemitische uitingen te maken? Aarzelend: „Nee, niet direct. Al gebeurt het wel eens.”

Wallet: „In de jaren negentig ben je op een nogal lage manier het doelwit geworden van Theo van Gogh.”

Gans, onderkoeld: „Die kwestie hebben we ook gehad, ja…

Antisemitisme steekt toch steeds weer de kop op. Dan klinkt bijvoorbeeld aan universiteiten in Engeland of de VS de roep dat Israël geboycot moet worden.”

Wallet: „Het is veelzeggend dat zelfs Palestijnse wetenschappers daartegen in het geweer komen. Want ja, zij behoren ook tot Israël.”

Gans: „Maar, dit gaat nog een beetje aan Nederland voorbij.”

Wallet: „Al hebben we het zelfs aan de UvA bij de hand gehad, een paar jaar terug, dat sommige wetenschappers de universiteit opriepen Israël te boycotten. Maar daar heeft het college van bestuur gelukkig een stokje voor gestoken.”

Internationaal De wetenschappelijke bestudering van het Jodendom is in Nederland nogal versnipperd. Eén centraal instituut is er niet. Wel ligt het zwaartepunt, aldus de twee onderzoekers, in Amsterdam - specifieker: op de UvA. „Maar eigenlijk ben je heel internationaal bezig”, zegt Wallet, die in juni een rapport over de stand van de Joodse studies in Nederland sinds 1990 aanbood aan voorzitter Sijbolt Noorda van de VSNU (vereniging van universiteiten). „Deze week zit ik bijvoorbeeld weer op een congres in Los Angeles. Het wereldje is best klein. Dat is ook een van de interessante aspecten eraan. Je ziet het aan zo’n boek als ”The Dutch Intersection”: een scala aan onderzoekers wijdt zich dan aan de Nederlandse situatie.”

Gans: „En Nederland draagt daar zijn eigen steentje aan bij. Dat is toch wel opmerkelijk. Na de Tweede Wereldoorlog gingen er in Joodse kring bijvoorbeeld stemmen op om de objecten van het Joods Historisch Museum die bewaard waren gebleven, naar Israël te sturen. In Nederland was toch geen toekomst meer. Maar de Joodse historicus Jaap Meijer, over wie ik dus dat boek heb geschreven, was daar mordicus tegen. „Nee”, zei hij, „die spullen blijven hier.” En achteraf zie je hoe terecht dat is geweest. Want sinds de jaren zestig heeft het Joodse onderzoek in Nederland een duidelijke opleving te zien gegeven.”

De Temple Salomons

Op 6 juni 1646 aanvaardden de autoriteiten van de stad Haarlem een resolutie met de woorden: „De Jode is toegestaan in de St. Jans kermis de Temple Salomons te mogen laten zien.”

Er kan geen twijfel over bestaan wie deze „Jode” is geweest, schrijft kunsthistoricus Gary Schwartz in zijn bijdrage in het boek ”The Dutch Intersection”, met als titel ”De Tempelberg in de Lage Landen”. „Het was, vanzelf, Jacob Judah Leon, die zijn model van de tempel van Salomo in hetzelfde jaar ook tentoonstelde op de kermis in Den Haag.”

Nieuwe Kerk Haarlem De Jeruzalemse tempel heeft een belangrijke rol gespeeld in onder andere de Nederlandse (kerk)architectuur, laat Schwartz zien. Zo wordt er in 1646, op hetzelfde moment dat Jacob Judah Leon op de Sint-Janskermis „vol trots” zijn model van de tempel van Salomo aan passanten toont, een eindje verderop in Haarlem hard gewerkt aan een „andere versie” van Salomo’s tempel, een échte. Op de plaats van de voormalige kerk van St.- Anne op het Annekerkhof, verrijst een nieuwe kerk - die ook de naam Nieuwe Kerk krijgt. Architect is de beroemde Jacob van Campen (1595-1657).

Van Campen zal niet geweten hebben van de publicatie van Jacob Judah Leon over de tempel (1642), vermoedt Schwartz. Zeker is echter dat hij wél bekend was met een nog veel fraaiere uitgave, die ook Jacob Judah Leon als bron heeft gebruikt: het commentaar van de Spaanse jezuïeten Jeronimo Prado en Juan Bautista Villalpando op het Bijbelboek Ezechiël. Villalpando’s reconstructie van de tempel in Jeruzalem heeft Van Campen geïnspireerd. En dat werd niet alleen zichtbaar in de Nieuwe Kerk in Haarlem (zie foto). Ook de door de -rooms-katholieke- architect ontworpen protestantse kerken te Renswoude en het Brabantse Hooge Zwaluwe verwijzen naar de tempel in Jeruzalem.

Bij de opening van de Haarlemse Nieuwe Kerk, op 3 mei 1648, verwijst ds. Jacobus Clerquius dan ook expliciet naar het volk Israël. Zo vergelijkt hij de regenten van de stad met „godvruchtige helden als Mozes en David, die niet slechts welvaart voor de gemeenschap hebben gebracht, maar ook de ware religie hebben bevorderd.” De tekst voor ds. Clerquius’ preek is Psalm 48:10: „O God, wij gedenken Uwer weldadigheid, in het midden Uws tempels.” En God én de burgemeesters worden erkend voor wat de predikant noemt „het gebouw van Jeruzalem.”

Filosemitisme De „christelijke Nederlandse liefde” voor de Joodse tempel droeg een eenzijdig karakter, merkt Gary Schwartz op. Christenen eigenden zich in zijn ogen een „primaire bron van Joodse heiligheid en macht” toe voor hun erediensten en politieke macht. „Als het naoorlogse antisemitisme in Europa antisemitisme zonder Joden is genoemd, zouden we als het gaat om bepaalde terreinen in zeventiende-eeuws Holland kunnen spreken over filosemitisme zonder Joden.”

De uitgave ”The Dutch Intersection” bevat 23 zeer uiteenlopende bijdragen met betrekking tot de verhouding tussen Joden in de diaspora en Nederland vice versa. Vanuit Nederland schreven Shlomo Berger, Evelien Gans, Elrud Ibsch, Hilde Pach, Gary Schwartz, Bart Wallet, Rivka Weiss-Blok en Irene E. Zwiep een hoofdstuk.

Eigenlijk had in zo’n bundel een essay over ”Hebreeuwse christenen”, zeg Messiasbelijdende Joden, in ons land niet mogen ontbreken. De recente dissertatie van Evert W. Van de Poll, ”Sacred Times For Chosen People” (uitg. Boekencentrum), laat zien dat zij er beslist zijn geweest, tot in Westerbork en Theresienstadt toe. Maar, dat is dan wellicht nog eens iets voor een volgend boek.

College van Abraham tot Olmert

Kerk & religie

RD.nl in uw mailbox?