Overstromingen, hitterecords, bosbranden: nieuwsfeiten over weer en klimaat buitelen over elkaar heen. De voorspellingen zijn dat het allemaal nog erger gaat worden. Hoe bewoonbaar is Afrika over twintig jaar? Hoeveel klimaatvluchtelingen kan Europa aan? En komt Nederland vaker deels onder water te staan?

Driekwart van de Nederlanders maakt zich ongerust om de gevolgen van de klimaatverandering, zo meldde het CBS in juni 2021. Accountants- en adviesbureau Deloitte concludeerde afgelopen zomer dat klimaatverandering voor Nederlandse jongeren zelfs de grootste kopzorg is. Daarna volgen hun (geestelijke) gezondheid en de kosten van levensonderhoud.

Dat dit niet alleen in Nederland speelt, blijkt uit een wereldwijde studie over klimaatangst. Het onderzoek onder 10.000 jongeren uit tien landen, stond in september 2021 in wetenschappelijk tijdschrift The Lancet. De studie laat zien dat driekwart van de mensen tussen 16 en 25 jaar de toekomst vanwege de klimaatcrisis als beangstigend ziet.

Vanwege deze bezorgdheid zijn vier op de tien mensen bang om kinderen te krijgen. Ruim de helft van de ondervraagde jongeren is het eens met de stelling: ”De mensheid gaat ten onder”. Bijna de helft van de respondenten meent dat de bezorgdheid over de staat van de planeet een negatieve invloed heeft op slaap, concentratie en ontspanning.

Klimaatangst, of eco-anxiety, is een verzamelnaam voor de zorgen van mensen over wat er in de toekomst zal gebeuren op het gebied van klimaatverandering. Het kan ook gaan om verdriet over wat er nu al aan de gang is, zoals het verlies van biodiversiteit. Wetenschappers spreken ook wel over klimaatstress of klimaatdepressie.

Groepen die bovengemiddeld veel last hebben van depressieve gevoelens als gevolg van klimaatverandering zijn jonge mensen, personen die erg begaan zijn met het milieu en mensen die toch al kampen met mentale klachten, volgens het wetenschappelijke tijdschrift Journal of Anxiety.

Bijenpopulatie

Jonge mensen hebben een grotere kans dat ze gevolgen van klimaatverandering in hun leven echt gaan merken. Dat zij kwetsbaar zijn voor klimaatangst is logisch, zegt Tom van Yperen. Hij is als pedagoog werkzaam bij het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) en schreef dit jaar het essay ”Opvoeden in een opwarmend klimaat”. „Kinderen en jongeren horen in de media en op school veel over de klimaatcrisis, dus logisch dat ze daar zorgen over hebben. Ze vragen zich af hoe hun toekomst eruit ziet. Kan ik hier in een polder onder zeeniveau blijven wonen?”

Volgens Van Yperen zijn jongeren niet alleen bezorgd over de stijgende zeespiegel, ze kunnen ook onzeker zijn over hun leefstijl. „Ze hebben vragen als: Kan ik op vakantie blijven gaan? Wat kan ik wel of niet kopen in de supermarkt?” Jongere kinderen maken zich soms al zorgen over bedreigde diersoorten, zoals de teruggang van de bijenpopulatie in Nederland, weet de pedagoog.

Een typerend verschil met kinderen is dat jongeren zich vaker druk maken over de politiek en het bedrijfsleven. Die zouden volgens hen niet genoeg doen om de problemen op te lossen, stelt hij. „Ze krijgen via de nieuwsmedia het beeld dat het niet erg opschiet met milieumaatregelen.”

Renée Nicolai (25) uit Groningen is een jongere die zich grote zorgen maakt over de staat van de aarde. Ze heeft soms de neiging om nieuws over klimaatverandering te mijden. „Ik vind het heel confronterend om te lezen over smeltende ijskappen en bosbranden. Het maakt me bang.” Ze koos voor de studie omgevingspsychologie om verschil te kunnen maken in de klimaatproblematiek. „In de master die ik nu volg, denk ik na over hoe we ervoor kunnen zorgen dat mensen minder vlees gaan eten of minder gaan vliegen.”

Het raakt de studente als ze hoort dat de bevolking van Afrika relatief hard geraakt wordt door klimaatverandering. „Wij maken het als rijke landen alleen maar erger. Terwijl het in grote delen van Afrika al niet altijd even goed gaat. We moeten onze verantwoordelijkheid nemen door in alles wat we doen rekening te houden met het milieu.”

De moeder van Nicolai speelde een belangrijke rol in haar milieubewuste levenshouding. „Ze koopt bijvoorbeeld zoveel mogelijk biologische producten. Die instelling heeft mijn opvoeding gestempeld.”

Somberheid

Volgens pedagoog Van Yperen bestaat klimaatangst in allerlei vormen. „Meestal uit het zich niet in grote paniek, maar meer in een gevoel van onrust of boosheid naar oudere generaties of het bedrijfsleven.” Er zijn echter ook jonge mensen die zoveel klimaatangst kennen, dat het hun dagelijks functioneren beïnvloedt. Voor hoeveel mensen dat geldt, is volgens Van Yperen niet erg duidelijk omdat studies wisselende cijfers tonen.

Hij ziet ook wel een tegengestelde reactie van jongeren die zich veel minder met het klimaat bezighouden. „Het vraagstuk kan zo overweldigend zijn dat je er niet aan wilt denken en er niet van wilt weten.”

Volgens de Amerikaanse psycholoog Molly Castelloe proberen veruit de meeste mensen het nare gevoel van bezorgdheid weg te stoppen. Daarmee willen ze het „mentale ongemak verlichten”, aldus Castelloe in Psychologie Magazine.

Dat ongemak ontstaat volgens haar doordat het gedrag van mensen vaak niet strookt met wat ze eigenlijk juist vinden. We vinden het bijvoorbeeld heel belangrijk dat onze kinderen schone lucht inademen en toch pakken we dagelijks de auto. Castelloe noemt dit cognitieve dissonantie.

Familieboerderij

Renée Nicolai heeft niet de neiging om haar bezorgdheid weg te stoppen of in negatieve gedachten te blijven hangen. Ze komt in actie door duurzame keuzes te maken in de winkel: minder vlees, minder zuivel en minder verpakkingsmateriaal.

Nicolai wil „als het zover is” graag kinderen. Maar ze twijfelde wel vanwege de klimaatproblemen. „Ik bedacht dat ik juist een positieve bijdrage kan leveren aan een leefbare aarde door mijn leefwijze en ideeën over het milieu door te geven aan mijn kinderen. Zoals mijn moeder dat bij mij heeft gedaan. Ook al zijn er dan weer extra monden om te voeden.”

Volgens onderzoekers in National Geographic is de vraag of het wel verantwoord is om kinderen te krijgen slechts één van een hele reeks existentiële dilemma’s waar jongeren in de Verenigde Staten mee worstelen. „Zou iemand van in de twintig in het westen van Kansas de familieboerderij wel moeten overnemen, nu de landbouw in de VS verandert door aanhoudende droogte en slinkende voorraden grondwater? Moet een stel in Virginia Beach wel een hypotheek van dertig jaar afsluiten op een huis dat in overstromingsgebied ligt?”

Druppels

Van Yperen denkt dat een milde vorm van klimaatangst niet per se negatief is. „Het is een normale en gezonde reactie die kan aanzetten tot actie.” Hij vindt wel dat jongeren en kinderen het tegengaan van klimaatverandering niet uitsluitend als een individuele verantwoordelijkheid moeten zien. „Iedereen moet aan de bak, je moet het met elkaar doen. Een individuele actie kan voelen als een druppel op de gloeiende plaat. Dan is het goed om te weten dat er heel veel druppels zijn.”

Van Yperen schrijft in zijn essay over de pedagogiek van de hoop. „Het is voor jonge mensen belangrijk dat ze een perspectief hebben waarvoor ze willen opgroeien.” Volgens de pedagoog kunnen kinderen en jongeren hoop putten uit het feit dat de aandacht voor het klimaat en het aantal milieumaatregelen groeit. „In het onderwijs zie ik die hoop ook terugkomen in lesprogramma’s waarin niet de doemscenario’s centraal staan. De methoden sporen aan tot inzet, enthousiasme en ambitie om het tij te keren en van Nederland een mooi land te maken met behulp van duurzaam gedrag, nieuwe ideeën en technieken.”

Nieuwspauze

Van Yperen schreef zijn essay namens het Nederlands Jeugdinstituut. „Met dit essay willen we ouders kennis aanreiken over de invloed van klimaatverandering op het opvoeden en opgroeien van kinderen. Daarmee helpen we opvoeders bij de verantwoordelijke taak om jonge mensen ondanks de klimaatzorgen een hoopvol toekomstperspectief te geven. Het essay laat zien dat het goed is om als opvoeders en kinderen samen actie te ondernemen. Denk aan korter douchen en minder vlees eten. Dat geeft een goed gevoel en minder schade aan het klimaat.”

Daarnaast vindt hij het belangrijk om de ontspanning te zoeken. „Wees niet alleen maar bezig met alle problemen in de wereld. Soms een nieuwspauze inlassen is gezond. Richt je ook op hoopvolle dingen en mooie initiatieven. Verdiep je als jongere, bijvoorbeeld samen met medeleerlingen, in duurzame vormen van landbouw of steden die de hoeveelheid groen enorm uitbreiden.”