Jugendstil, ook wel art nouveau genoemd, heeft een unieke plek in de kunstgeschiedenis, zegt Den Hertog in zijn woonkamer, die smaakvol is ingericht met kunstzinnig keramiek van eigen hand. „Het was een stijl die in Europa op allerlei terreinen doorwerkte: in de architectuur, de schilderkunst, maar ook bij de vervaardiging van gebruiksvoorwerpen en sieraden. Er zijn voorbeelden van huizen die compleet in deze stijl zijn ontworpen, van de decoraties op de buitengevels tot de meubels en de lampenkappen binnen. Architecten gingen zich als kunstenaars beschouwen, soms signeerden ze zelfs de gebouwen die ze hadden gemaakt. Kenmerkend zijn verder het gebruik van glas-in-lood, siersmeedwerk, geglazuurde bouwstenen en tegeltableaus op gevels.”

Ook in eigen land werd Den Hertog gegrepen door de schoonheid van art nouveau. Met zijn fotocamera legde hij in een groot aantal plaatsen voorbeelden van de bloemrijke kunststijl vast. Een royale selectie kreeg een plek in het fotoboek ”Bezielde schoonheid”, dat hij met kunstkenner Jalf Flach samenstelde.

„Fotograferen is een passie van me”, vertelt Den Hertog. „Een jaar of vier geleden bedacht ik dat het mooi zou zijn een boek over art nouveau in Nederland te maken. Navraag leerde me dat zoiets nog niet bestond. Jalf Flach was bereid aan het project mee te werken en achtergrondinformatie bij de foto’s te schrijven. ”Bezielde schoonheid” is een bloemlezing van de art-nouveauarchitectuur in alle delen van Nederland. Om te voorkomen dat bekende art-nouveauplekken te veel aandacht zouden krijgen heb ik per plaats een fotoquotum vastgesteld. Het is niet moeilijk om een heel boek over bijvoorbeeld Den Haag te maken. Maar er is op dit terrein veel meer in ons land te zien, ook buiten de Randstad. Ik heb ervoor gekozen om vooral in te zoomen op details. Vaak zijn dat echt kunstwerken.”

U fotografeert en bent keramist. Zit kunst bij u in de genen?

„Ik heb er inderdaad altijd wel belangstelling voor gehad. Op de middelbare school fotografeerde ik al graag met de Russische camera die ik had gekregen; vooral het landschap boeide me. Toen ik 21 jaar was had ik mijn eerste foto-expositie in galerie Terra in Gouda; het thema was ”Vergankelijkheid”. Na het behalen van mijn havo-diploma heb ik echter de hbo-studie bosbouw in Velp gedaan. Ik wilde me graag inzetten voor ontwikkelingssamenwerking in derdewereldlanden. Zodoende ben ik meer dan vijftien jaar lang betrokken geweest bij herbebossingsprogramma’s in Mali, Nepal en Ecuador. Maar het bloed kruipt waar het niet kan gaan. Ik probeerde naast mijn bosbouwwerkzaamheden contacten te leggen met lokale kunstenaars en met hen een relatie op te bouwen. Ik wilde graag kennis uitwisselen op basis van gelijkwaardigheid. Malinese kunstenaars leerden mij bijvoorbeeld Bogolondoeken maken, doeken waarop kleurige patronen zijn aangebracht met behulp van het aftreksel van bladeren, wortels en modder. Ik heb er heel wat gemaakt. In 1989 verzorgde ik in het Afrikamuseum in Berg en Dal met een Malinese kunstenaar een expositie.”

Hoe wordt een bosbouwkundige keramist?

„In Ecuador leerde ik een inheemse keramist kennen die Botero-achtige figuren maakte met ronde vormen. Ik was direct gefascineerd: je kunt uit eenvoudige terracottaklei iets heel moois tevoorschijn halen. En dat kan van alles zijn: gebruiksvoorwerpen, kunst of toegepaste kunst. Ik ben daar toen mee aan de slag gegaan. De twee lampen boven de eettafel heb ik bijvoorbeeld zelf gemaakt. De Zuid-Amerikaanse invloed is duidelijk zichtbaar. Toen ik in 2002 definitief terugkeerde naar Nederland besloot ik mijn hart te volgen en verder te gaan met keramiek. Op afstand een bijdrage blijven leveren aan de bosbouwprogramma’s in ontwikkelingslanden was voor mij geen optie; ik besloot de Nederlandse Keramiek Opleiding in Gouda te volgen. Sinds 2006 ben ik docent keramiek bij het Centrum voor Kunst- en Cultuureducatie Cultura in Ede. Hier verzorg ik 11 keramiekcursussen per week voor zo’n 110 cursisten. Daarnaast voer ik regelmatig keramiekprojecten uit op basisscholen en geef ik workshops aan groepen geïnteresseerden. In de uitgebouwde garage achter ons huis heb ik mijn eigen atelier.”

Hoe is uw belangstelling voor art nouveau ontstaan?

„Aanvankelijk was ik er niet erg bekend mee. Mijn vrouw en ik houden beiden erg van reizen. We hebben een omgebouwde Volkswagenbus waarmee we in onze vrije tijd door Europa trekken. In Spanje leerde ik gebouwen van de architect Gaudi kennen. Hij wisselde het gebruik van rode bakstenen af met kleurrijke ornamenten. Ik vond dat prachtig om te zien.

Ook in het schitterende Praag hebben we veel rondgedwaald. Als we iets moois vonden dan bleek het achteraf bijna altijd te gaan om jugendstil. Als je eenmaal een fascinatie voor die stijl hebt, dan ga je er vanzelf op letten als je ergens bent.”

Waar zijn voorbeelden van art nouveau te vinden?

„De stijl bloeide rond 1900. Je vindt voorbeelden ervan dus niet in de historische stadscentra, maar in de wijken die buiten de voormalige vestingwerken zijn aangelegd. Hier zijn vaak ook de stations te vinden, omdat het spoorwegennet zich in die tijd ook snel uitbreidde. Het station van Haarlem is zelfs in jugendstil gebouwd. Als je weet waar je moet zoeken, kun je vaak verrassende ontdekkingen doen. Met ons boek willen we mensen daarvan bewust maken. Alle voorbeelden die we noemen zijn in de openbare ruimte te zien. Soms was het wel eens lastig om de details goed te fotograferen. Voor een pand bij het Vondelpark ben ik wel vijf keer naar Amsterdam geweest om het tegeltableau binnen de hekken te kunnen vastleggen. Pas de laatste keer trof ik de eigenaar, die het grootste deel van het jaar in Milaan woont. Het bleek te gaan om een dertiger die zijn geld in de financiële wereld verdiende en het leuk vond om als hobby historische panden op te knappen. Dat zijn boeiende ontmoetingen.”

Wat kenmerkt de Nederlandse art nouveau?

„Vergeleken met andere landen is de stijl in ons land tamelijk sober en ingetogen. Dat hangt wellicht samen met onze volksaard. In zuidelijke landen als Spanje en Italië is art nouveau veel uitbundiger; alles werd uit de kast gehaald om er een feest van te maken. In Nederland en België zie je ook vaker tegeltableaus op gevels. Meestal verwijzen die naar de onderneming die in het pand was gevestigd, bijvoorbeeld een fietsenmaker of een apotheek.”

Hoe komt het dat art nouveau momenteel zo in te belangstelling staat?

„We leven in een jachtige tijd van massaproducten, snelbouw en digitalisering. Veel mensen verlangen weer naar het ambachtelijke, naar iets wat met aandacht is gemaakt. Daarom is er ook veel belangstelling voor het vervaardigen van keramiek. Even weg van achter het beeldscherm en lekker iets met de handen maken geeft tegenwicht aan de vluchtigheid en oppervlakkigheid van de moderne tijd. Wellicht speelt ook nostalgie een rol. Maar in de architectuur zie ik art nouveau niet terugkeren; daarvoor is deze stijl veel te kostbaar. Een enkele keer zie je nog wel een eigentijds huis in art-nouveaustijl, maar dat is echt een zeldzaamheid.”

Komt er een vervolg op ”Bezielde schoonheid”?

„Aanvankelijke wilde ik een boek maken over art nouveau in de Benelux, maar ik bleek voldoende fotomateriaal te hebben voor alleen Nederland. Stiekem ben ik al een beetje bezig met een uitgave over België, maar ook met Duitsland en Tsjechië ben ik al ver. Europa heeft veel te bieden als het gaat over jugendstil en art nouveau.”

Nieuwe kunst

Art nouveau heeft zijn wortels in de industrialisatie van de 19e eeuw. Aan de lopende band leverden stampende stoommachines producten af die weliswaar functioneel waren, maar verder weinig stijlvol waren. In Engeland leidde dat tot hernieuwde belangstelling voor mooi ambachtelijk werk, voor producten met een eigen karakter, bereikbaar voor een breed publiek.

Schoonheid moest tegenwicht bieden aan de grauwe zegeningen van de industriële revolutie. Art nouveau (nieuwe kunst in het Nederlands) greep terug op natuurlijke vormen; vooral bloem- en vogelmotieven werden populair als versiering, vaak in gestileerde vorm. Symmetrie was uit den boze en moderne technieken (zoals de toepassing van grote glasoppervlakken in gebouwen) werden vrolijk omarmd. De stijl straalde optimisme uit en een rotsvast geloof in een betere toekomst.

Boekgegevens

”Bezielde schoonheid. Art Nouveau bouwdecoraties in Nederland”, Jalf Flach (auteur), Wim den Hertog (fotografie); uitg. in eigen beheer; € 39,50 (incl. verzendkosten). Te bestellen via www.tierra-art.nl.