Italië volgde. Daar won deze week Fratelli d’Ita­lia, Broeders van Italië, de verkiezingen. En ook die partij staat aan de meest rechtse kant van het politieke spectrum. De leider en waarschijnlijk nieuwe premier van Italië, Giorgia Meloni, vindt dat het afgelopen moet zijn met onder meer de lhbti-lobby en de woke-ideologie.

En dan Nederland. Hier bleek deze week dat de nieuwe Transgenderwet veel méér tegenstanders heeft dan van tevoren gedacht. De campagne tegen die wet leidde zelfs tot een onwaarschijnlijk verbond tussen conservatieven en feministen. Die laatsten hameren erop dat vrouwen zich onveilig kunnen voelen als iedere man zich wettelijk als vrouw kan voordoen. De eersten benadrukken vooral dat geslacht een biologisch feit is en dat verwarring over gender bij jongeren in veel gevallen tijdelijk is.

Drie landen, drie ontwikkelingen. Al die ontwikkelingen wijzen op een opleving van conservatief rechts, zo veel is duidelijk. Maar ”conservatief” en ”rechts” zijn slechts twee van de labels die je erop kunt plakken. Liever spreken sommige voorstanders over de zege van het gezonde verstand. Tegenstanders zijn er daarentegen als de kippen bij om een ander, zeer omstreden etiket tevoorschijn te halen: dat van fascisme. Ofwel, zoals het woordenboek zegt: een ideologie van autoritaire gezagsuitoefening en verwerping van de democratie.

En ja hoor, het verwijt van fascisme klonk de afgelopen dagen volop. De Zweden-Democraten? Die kennen een fascistisch verleden. Fratelli d’Ita­lia? Net zo. En kritiek op transgenderisme? Die is altijd al sterk gelinkt geweest met fascisme. Het zijn beschuldigingen waardoor elke rechtse opleving bij voorbaat moet worden geneutraliseerd, want met fascisten doen we al sinds de Tweede Wereldoorlog geen zaken meer.

Redelijk debat

Maar is die steeds terugkerende beschuldiging terecht? Het is interessant dat gezond verstand en fascisme wel degelijk een aantal overeenkomsten hebben, in elk geval volgens de tien pijlers van fascisme die de Amerikaanse filosoof Jason Stanley heeft opgesteld. Een van die pijlers is het benadrukken van „ons” glorieuze verleden dat door „de ander” wordt bedreigd. Of dat „wij” de waarden van gezin en familie verdedigen, terwijl „zij” afwijkend en bedreigend zijn.

Wie hier stopt, moet haast wel de conclusie trekken dat de mensen die hameren op conservatisme een bruin luchtje om zich heen hebben hangen. Maar wacht even. Een paar andere pijlers van fascisme staan juist haaks op het ‘gezonde verstand’. Fascisten, aldus Jason Stanley, zijn haast altijd anti-intellectueel. Expertise heeft geen waarde voor hen. Dat geldt ook voor feiten. Een redelijk debat is onmogelijk met hen, omdat ze basale feiten niet erkennen.

Ergens hier is het misgegaan met een partij als Forum voor Democratie, betogen experts. De samenzweringstheorieën, de omarming van mythes: een doorsnee rechts-conservatief zal zich daar niet in herkennen. Die zoekt juist naar redelijkheid, naar gewone menselijke oordelen die gebaseerd zijn op de praktijk van het leven. Een voorbeeld daarvan is dat je jongeren onder de 18 niet toestaat om zelf op papier hun geslacht te wijzigen, want zij kunnen de gevolgen van zo’n actie nog niet overzien.

Rationeel is zo’n benadering misschien niet altijd, want ergens is het best rationeel om het principe van gelijke behandeling zo ver door te voeren dat ook jonge transgenders makkelijk een letter in een paspoort kunnen veranderen.

Maar redelijk is zo’n benadering wel degelijk, zo toont de Britse filosoof Stephen Toulmin aan in zijn boek ”Return to Reason”. Hij pleit ervoor om de onzekere en onvoorspelbare wereld waarin we leven niet te lijf te gaan met starre ideologieën van linker- of rechterzijde, maar liever met een meer menselijke vorm van redelijkheid – een redelijkheid die niet op abstracte theorieën, maar op de menselijke ervaring is gestoeld.

Hij is daarin niet de eerste. Dé kampioen van het gezonde verstand is G. K. Chesterton, de in 1936 overleden conservatieve Britse auteur die op meesterlijke wijze een lans brak voor een wereldbeeld dat is gebaseerd op wat we gewoon elke dag om ons heen zien gebeuren. Vooral in zijn nog altijd zeer leesbare boek ”Orthodoxie” uit 1908 laat hij daar sterke voorbeelden van zien.

Speech

Het was ook Chesterton die wist dat die benadering van het gezonde verstand vroeg of laat aangevallen zou worden. „Vuren zullen worden aangestoken om te getuigen dat twee en twee vier is. Zwaarden zullen worden getrokken om te bewijzen dat bladeren groen zijn in de zomer.”

Laat dat nu net de quote zijn die Giorgia Meloni deze week gebruikte in haar overwinningsspeech in Italië. Een speech die door velen ook buiten haar directe kiezerskring werd gewaardeerd door zijn praktische, op het nuchtere verstand gebaseerde benadering.

De grote vraag is hoe haar partij dit gedachtegoed verder gaat uitwerken. Blijft het zo mainstream-christelijk, of lonkt het fascistische verleden? Het is, op basis van de tien pijlers van Jason Stanley, in elk geval eerlijk om te benoemen dat er ergens een overgang bestaat tussen (christelijk) conservatisme en extreemrechts gedachtegoed. En dat de grens tussen die twee misschien wel vager is dan velen voor waar willen houden. Er zijn nu eenmaal gedeelde waarden. Maar dat maakt A uiteraard nog niet hetzelfde als B. Sterker nog, de constatering dat het in het verleden misging in Italië, kan juist een extra aansporing zijn om ditmaal wél aan de goede kant van de lijn te blijven.

Journalist Jakob Hoekman speurt in de geschiedenis naar antwoorden op weerbarstige vragen bij het nieuws