Elena Ferrante is een pseudoniem. Wie de mens is achter deze naam wilde de schrijfster zorgvuldig geheim houden. Toch lijkt het geheim door journalisten met behulp van privébankgegevens op verfoeilijke wijze onthuld te zijn. Deze onthulling doet echter niets af aan de grote waarde van Ferrantes werk. Bovendien is het nog altijd niet helemaal zeker dat zich achter de schrijversnaam inderdaad de Italiaanse vertaalster Anita Raja verbergt.

In haar romans en ook in het kostelijke, wijze ”Toevallige bedenksels” uit 2021 laat Ferrante de lezer nadenken over de vraagstukken die onlosmakelijk met het leven verbonden zijn. De stad Napels is medespeler in de vier romans (met ”De geniale vriendin” als deel 1), maar de vragen over de verhouding van kinderen tot hun ouders, over vertrouwen en verraad in vriendschappen en over de zin van het leven overstijgen royaal de horizon van Napels en van Italië.

Ferrante schrijft boeiende, serieuze romans die recht doen aan het broze psychische evenwicht van de mens in de confrontatie met anderen en met God. Deze schrijfster heeft een wezenlijke behoefte om te rechtvaardigen dat zij romans schrijft. Ze twijfelt aan haar vermogen om te schrijven en is in haar werk uiterst kritisch over haar eigen werk. De twijfel aan de kwaliteit van het eigen schrijven, het gevoel te kort te schieten, is ook een gegevens in haar romans. Expliciet noemt Ferrante haar diepe twijfels aan haar vermogen om te schrijven in haar essays en voordrachten.

In de bundel ”In de marge” is Ferrante als spreekster aan het woord. Het is een bundeling van lezingen die ze in de herfst van 2020 zou houden aan de Universiteit van Bologna. Vanwege corona kon dat niet doorgaan, maar de teksten had ze al wel geschreven. Ze richt zich hierin tot haar publiek om haar moeizame weg naar het schrijven als levensvervulling te schetsen. Haar debuutroman was ”L’amore molesto” (Kwellende liefde) uit 1992, waarin de jonge, Napolitaanse vrouw Delia onrustig bezig blijft met de dood van haar moeder. Omdat de stad Napels ook in veel van haar latere romans een prominente rol speelt en intieme kennis van die stad laat doorschemeren, werd gedacht dat de schrijfster zelf Napolitaanse is. Maar zelfs dat is nog niet zeker.

Begrenzing

In de eerste voordracht in de bundel ”In de marge” vertelt ze over een klein meisje dat voor het eerst haar naam kan schrijven. Van dit bijzondere moment gaat de schrijfster over op het leren schrijven op school en weidt zij uit over de horizontale en de twee rode, verticale lijnen in het schoolschrift die de begrenzing vormen van wat een kind zal gaan schrijven.

Ferrante zet de gedachte van de begrenzing van het schrijven voort door de kaders te noemen die voor haar als beginnend schrijfster van verhalen en romans golden. Deze kaders werden haar aangereikt door wat vroeger als literatuur in aanzien stond; dat gold als de norm. Het was voor haar lange tijd de enige denkbare manier van schrijven om de voorbeelden uit het verleden na te volgen.

De oude beelden zijn in haar ogen echter sleets en vals geworden. Niet dat Ferrante de waarde van het lezen van klassiek geworden schrijvers zoals Dante en Shakespeare tegenwoordig gering acht. Het lezen van de canonisch geworden literatuur is volgens haar juist essentieel voor de vorm van schrijven waar haar verlangen naar uitgaat.

Wat Ferrante zoekt, is taal die de essentie van haar leven als vrouw raakt; taal die de kracht heeft om die essentie in „ware zinnen” om te zetten. In de kern gaat het Ferrante om een diep gevoel van onbehagen over de in haar ogen onvolledige, vervalsende wijze waarop over het leven en in het bijzonder over vrouwen is geschreven. Het perspectief in de meeste literatuur is naar Ferrante’s oordeel dat van de man. In de achttiende en negentiende eeuw vormde dit een belemmering voor vrouwen die wilden schrijven. Voor proza gold dit eerder dan voor poëzie. Om de vooroordelen te pareren en de vrouwelijke identiteit te verhullen, publiceerden schrijfsters met hun initialen of onder een mannelijk pseudoniem. Volgens Ferrante sluit de mannelijke blik de levenservaring van vrouwen grotendeels uit, ook in onze tijd.

De schrijfster weet dat zij met haar vragen en haar zoeken niet alleen staat. Zij haalt de ervaringen van de schrijfsters Jane Austen, Virginia Woolf, Emily Dickinson en Ingeborg Bachmann aan om de verwantschap met haar eigen zoektocht zichtbaar te maken. Het gewenste creatieve proces dat leidt tot een nieuwe en originele taal die het leven werkelijk doorgrondt kan niet worden afgedwongen. De vernieuwing is niet te forceren, ze ontstaat niet omdat de schrijfster het zo nodig wil. Het valt haar ten deel. Ferrante gebruikt het woord ”genade” niet, maar dat benadert wel wat bij schrijven kan gebeuren: „Het is vanuit het terrein van het reeds geschrevene dat toevallig de zin tevoorschijn springt waar een prijzenswaardig boekje uit voorkomt of het grote boek dat de richting toont en een uniek universum construeert van woorden, figuren en conflicten.”

Beatrice

Om tot een nieuwe schepping te komen, is het voor Ferrante bijzonder belangrijk om binnen de bestaande literatuur betekenissen te ontdekken die simpelweg over het hoofd waren gezien. ”De Goddelijke Komedie” van Dante, waarin deze „dichter-filosoof (…) Christus centraal stelde in de geschiedenis van de mensheid”, is daar volgens Ferrante een voorbeeld van. In het werkwoord ”zich vereenzelvigen”, dat Dante in zijn liefde voor het meisje Beatrice beleeft, ervaart ze „het grootste verlangen van iedereen die schrijft en vertelt: de zucht om je van jezelf los te maken, de droom de ander te worden, zonder obstakels; een jij zijn terwijl jij mij bent, een vloeien van de taal en het schrijven zonder de andersheid als een belemmering te ervaren.”

Het laatste woord wil Ferrante zeker niet hebben. Zij spoort haar lezers aan tot moedig denken. Zij wil weerwoord, mits lezers de moeite hebben genomen om haar woorden te begrijpen. En die woorden zijn een grote verrijking.

Boekgegevens

”In de marge”, Elena Ferrante, vertaald door Marieke van Laake; uitg. Wereldbibliotheek; 111 blz.; € 20,-.