Als ze de eerste donkere lok op de badkamervloer ziet vallen, voelt ze zich op slag beter. „Ik denk erover om mijn haar te blijven millimeteren tot meneer L. ophoepelt, zoals we hem in augustus massaal toegeroepen hadden. Maar stel dat het nog jaren duurt…?” Ze vraagt zich af waarom ze zich zo blij, zo licht voelt. Is het een vorm van zelfverminking, of een soort offer? „Als ik de wetteloosheid van het huidige Belarus (Wit-Rusland, MV) niet kan beïnvloeden, wil ik althans zeggenschap hebben over mijn eigen uiterlijk. Maar haalt mijn offer iets uit?”

Julia Cimafiejeva is twaalf jaar als Loekasjenko in 1994 aan de macht komt. Als kind raakte ze gefascineerd door het charisma van Loekasjenko, maar als ze ouder wordt begint ze te vermoeden dat er iets niet klopt in haar land, schrijft ze in haar boekje ”Dagen in Minsk”. Het systeem waarin een schurk als Loekasjenko aan de macht kon komen, deugt niet.

De in Oostenrijk in ballingschap verblijvende Cimafiejeva verzet zich, zoveel is duidelijk, tegen de Wit-Russische dictator Loekasjenko, die landgenoten martelt en opsluit in kerkers. Waarom uitgerekend hij het voor het zeggen heeft gekregen in Wit-Rusland is naar westerse maatstaven onbegrijpelijk, maar heeft te maken met de macht en de verdeling daarvan.

Macht is een verschijnsel dat zo oud is als de mensheid zelf. Er zijn boeken volgeschreven over psychopaten, tirannen en schurken, leugenaars en bedriegers die de wereld regeren. In zijn boek ”Macht. Waarom de verkeerde mensen het vaak voor het zeggen hebben en hoe het anders moet” probeert de Amerikaanse politicoloog Brian Klaas het verschijnsel macht te verklaren. Hij illustreert dat met sociologische, psychologische en evolutionair biologische onderzoeken die zijn gedaan naar onder meer het gedrag van jagers-verzamelaars en experimenten met leiders van internationale bedrijven. Hij sprak met mensen die de top bereikten en daarna de mist in gingen. Hij wilde weten waarom ze zich vergrepen aan de macht.

Zo ontmoette hij in een Zwitsers verpleeghuis de allervriendelijkste Ma Anand Sheela, ooit de rechterhand van Bhagwan, die tegenstanders liet vergiftigen. Hij spreekt de beschaafde Paul Bremer, Amerikaans ambassadeur in Nederland, die als bewindvoerder in Bagdad op zijn allereerste dag voorstelde het vuur te openen op plunderaars. Vele keren sprak Klaas met de voormalig premier van Thailand Abhisit Vejjajiva, een aimabele meneer van wie je nooit zou verwachten dat hij met scherp liet schieten op mensen die demonstreerden tegen zijn regering.

Bederf

Macht. Volgens Klaas zijn er veel slechte leiders aan de macht en dat komt doordat macht corrumpeert (bederft). Macht trekt corrupte mensen aan, we zetten zelf corrupte mensen aan de top en het systeem waarin veel leiders moeten werken, maakt hen corrupt. Systemen bepalen volgens Klaas wie er aan de macht komt; precies wat Julia Cimafiejeva ondervond in Wit-Rusland. Haar land had zich amper ontworsteld aan de grauwe Sovjet-Unie toen Loekasjenko kwam bovendrijven. Hij maakte zich sterk voor het bestrijden van corruptie, maar eenmaal aan de macht viel hij terug op stalinistische tactieken om het volk te knechten. Politieke tegenstanders liet hij verdwijnen, anderen zette hij achter de tralies en met referenda regelde hij dat de president meer macht kreeg.

Verrot systeem

Daarmee is Loekasjenko net als zijn grote broer Poetin in Moskou typisch een van die slechte leiders die het zo vaak voor het zeggen hebben. Zoals Klaas in zijn boek aangeeft: het zijn leiders in een verrot systeem.

Toen Poetin de invasie in Oekraïne nog maar net was begonnen, werd in Europa gezegd dat we moeten zorgen voor een eervolle aftocht van de potentaat in het Kremlin. Hij mag geen gezichtsverlies lijden; een kat in het nauw maakt immers rare sprongen en dat moeten we voorkomen. Je hoeft het boek van Klaas niet eens te lezen om te weten dat dit onzinnig is. Met Poetin is menselijkerwijs gesproken niets meer te beginnen. De tragiek van Poetin is dat hij niet meer uit de vicieuze cirkel van het kwaad kan komen waarin hij verstrikt is geraakt. Verslaafd aan macht heeft al zijn ‘profeten’ om het leven gebracht of monddood gemaakt en ziet hij zich als de onoverwinnelijk leider van het grote Rusland. Het enige wat hem nog rest is zich te omringen met de superrijke elite in eigen land en wrede heersers als Kim Jong-un en Loekasjenko in het buitenland.

Niet vies

In hun boek ”De waarheid over macht. Hoe het werkt en waarom iedereen dat zou moeten weten” leggen Julie Battilana en Tiziana Casciaro uit hoe ingewikkeld de behoefte van mensen aan macht is. Sommigen willen heel graag macht, anderen nooit. Weer anderen willen graag een beetje controle over het eigen leven, maar hoeven niet per se anderen te domineren. Er is een hele gradatie aan macht. Macht hoeft niet altijd vies te zijn, stellen Battilana en Casciaro. Macht wordt volgens hen vaak verkeerd begrepen. Elk mens is de baas over zijn eigen relatie met macht. Of je van plan bent je macht ten kwade of ten goede aan te wenden, maakt geen verschil voor de stappen die je moet zetten om aan de macht te komen. „Macht op zich is niet vies; of we er misbruik van zullen maken of niet hangt af van het doel waarvoor we macht willen hebben en hoe we die macht verwerven en gebruiken.”

Battilana en Casciaro brengen macht in kaart als een dynamisch proces waarbij mensen het gedrag van anderen proberen te beïnvloeden, hetzij door overreding, hetzij door dwang. Interessant bij Klaas en bij Battilana en Casciaro is te lezen hoe ‘machteloze’ mensen gevestigde structuren wel degelijk kunnen uitdagen om ze evenwichtiger te maken. Mensen kunnen in een bepaalde situatie de machtsverdeling veranderen. „Als je erachter kunt komen wat de andere partijen nodig hebben en willen, en manieren kunt vinden om hun toegang te geven tot deze gewaardeerde hulpbronnen, kun je het machtsevenwicht veranderen.”

Op onze werkplek en in de samenleving is het aan ons, aldus Battilana en Casciaro. Ze geven tal van voorbeelden hoe dat zou kunnen, maar ze zeggen er wel bij dat hiervoor „een ingrijpende cultuuromslag” nodig is. Als een of enkele individuen over ongebreidelde macht beschikken, bestaat altijd het gevaar dat die macht voor kwade doeleinden zal worden aangewend, erkennen ze. „Alleen als we onze macht begrijpen, opbouwen en gebruiken kunnen we onrechtvaardige machtshiërarchieën bestrijden.”

Kerk en school

De auteurs geven aan dat niet alle machtsverhoudingen vastliggen. Zowel individueel als collectief kun je er invloed op uitoefenen. Maar het blijft aanmodderen met macht. Daarvoor hoef je niet alleen naar de Poetins van deze wereld te wijzen, je kunt ook dichter bij huis blijven. Overal blijkt de kwaliteit van leiders en gezagsdragers vroeg of laat benedenmaats. In gezin, huis, kerk en school, op het werk, in de sport – het kan erbarmelijk misgaan met macht.

Machtsmisbruik en wangedrag zijn van alle tijden. Zelfs integere en goudeerlijke mensen blijken het aan de top moeilijk te vinden om op het rechte pad te blijven. Klaas besluit zijn boek met te zeggen dat we een betere strategie nodig hebben en dat we niet moeten afwachten of er in onze tijd een Cincinnatus opstaat. Cincinnatus was een Romeins veldheer, die toen Rome in een oorlog in grote moeilijkheden was gekomen, even tot dictator was benoemd. Na de zege ging hij weer als boer zijn akkers ploegen.

Nog altijd trekken onze huidige systemen onevenredig veel corrumpeerbare mensen aan die vervolgens op het pluche gaan zitten en daar blijven. En zijn ze eenmaal aan de macht, dan verandert die macht hen meestal ten kwade. Overal, of het nu in Wit-Rusland of in Rusland is, kan een invloedrijke groep kwaadwillenden enorme schade aanrichten met de macht die hij bezit. „Daarom is het realistischer onze eigen systemen te veranderen zodat meer gewone mensen zich gedragen als Cincinnatus”, schrijft Klaas. En dat kan: want er zijn gelukkig nog genoeg fatsoenlijken onder ons, stelt hij.

Hij geeft tien lessen mee om macht te beteugelen – het is verleidelijk zijn tien lessen hier neer te zetten als tien geboden. Een ervan is: zorg voor krachtige, regelmatige reminders aan de menselijke verantwoordelijkheid. Op dit punt haalt Klaas het voorbeeld aan van de barmhartige Samaritaan. In 1973 werden theologiestudenten aan Princeton University middels een experiment onderzocht op hun roeping om priester te worden. In een steegje waar ze doorheen moesten kwamen ze een vreemdeling in nood tegen. Het onderzoek leverde op dat maar weinig toekomstige priesters de vreemdeling een helpende hand boden.

Teleurstellend, maar daarom niet getreurd, meent Klaas. „Om beter gedrag te verkrijgen, moeten we dus reminders aan verantwoordelijkheid koppelen met een tweede psychologische insteek: machthebbers confronteren met de kosten en de consequenties van hun handelen. Als we het mensen op machtsposities niet van tijd tot tijd ongemakkelijk maken door hen te confronteren met echte mensen, zullen ze hun functie waarschijnlijk nooit goed vervullen.”

Jesaja

Brian Klaas brengt in zijn boek de boodschap dat we het lastiger kunnen maken voor ‘verkeerde’ mensen om aan de macht te komen: door het systeem zo in te richten dat het minder waarschijnlijk wordt dat zij de macht veroveren en ermee aan de haal gaan. Inderdaad, het kan beter en het is een opdracht om eraan te werken dat macht zuivert in plaats van corrumpeert. Het zou een vuistregel van machthebbers moeten zijn dat zij zich omringen met een veelvoud aan kritische raadgevers en de adviezen van hun profeten ter harte nemen. Daarnaast is macht de verantwoordelijkheid van een volk zelf. Zoals H. M. van Randwijk dichtte: „Wij staan tesaam voor het gericht voor goed of kwaad te kiezen, een volk dat voor tirannen zwicht, zal meer dan lijf en goed verliezen, dan dooft het licht.”

De Bijbelse waarheid dat de mens geneigd is tot het kwaad, ontslaat hem niet van zijn verantwoordelijkheid om het goede te doen. Waarschuwde de profeet Jesaja al niet tegen de Poetins van zijn dagen dat ze moesten breken met het kwaad en moesten leren het goede te doen, het recht te zoeken en tirannen in toom te houden?

De waarheid over macht. Hoe het werkt en waarom iedereen dat zou moeten weten, Julie Battilana en Tiziana Casciaro; uitg. Ten Have; 334 blz.; € 24,99;
Macht. Waarom de verkeerde mensen het vaak voor het zeggen hebben en hoe het anders kan, Brian Klaas; uitg. Nieuw Amsterdam; 302 blz.; € 25,99