Die heftige taal heeft vrijwel steeds te maken met één zeer omstreden aspect van het Britse imperium waarvan Elizabeth aan het hoofd stond: kolonialisme. Nu zou deze kritiek vrij snel van tafel te vegen zijn met de constatering dat de Queen zelf geen macht had en dat haar persoonlijk dus geen blaam treft. Maar deze rubriek bestaat bij de gratie van in de huid van een ander willen en durven kruipen. Laten we dat dus proberen, voordat we kunnen onderzoeken of er een manier is om de tegenstelling te boven te komen.

Het blijkt dat de heftige anti-Elizabeth-geluiden niet alleen in de marge klinken. Zo is er dr. Uju Anya, een hoogleraar aan een Amerikaanse universiteit. „Als iemand verwacht dat ik iets anders zal uiten dan minachting voor de monarch die toezicht hield op een regering die de genocide steunde waardoor de helft van mijn familie is afgeslacht en verdreven (…) kun je blijven dromen.” Haar bericht op Twitter werd door meer dan 100.000 mensen leuk gevonden.

Een andere Afrikaans-Amerikaanse intellectueel, de schrijfster Zoé Samudsi, gaat nog verder: „Als lid van de eerste generatie van mijn familie die niet in een Britse kolonie is geboren, zou ik dansen op de graven van elk lid van de koninklijke familie als ik de kans kreeg, vooral op dat van haar.”

Kloof

Kan de kloof tussen het totale disrespect voor de Queen aan de ene kant en de bijna onbegrensde bejubeling aan de andere kant überhaupt gedicht worden? Waarschijnlijk niet. Maar wat wellicht kan helpen, is het maken van een historisch onderscheid: dat tussen kolonialisme en kolonisatie. Kolonisatie is zo oud als de geschiedenis van wereldrijken. Het is wat de Feniciërs, de Grieken en de Romeinen al deden: hun rijk uitbreiden door (grote) stukken land in beheer te nemen. Vaak leidde dit tot uitbuiting van de koloniën.

Kolonialisme is in feite hetzelfde, maar wordt meestal specifiek gebruikt in relatie tot de laatste grote kolonisatiepolitiek: die van West-Europa sinds pakweg 1500. Die kende inderdaad haar weerga niet in omvang: vlak voor de Tweede Wereldoorlog was het grootste deel van de wereld een kolonie (geweest) van een West-Europees land. Het Britse Rijk stond daarbij op nummer één. Maar het deed in feite niets anders dan andere wereldrijken ook deden. Het is zelfs wat Afrikaanse en Arabische landen deden, zij het op kleinere schaal. Koloniseren is blijkbaar dé manier om een wereldrijk te worden en te blijven – wat je daar verder ook van vindt.

Omstreden concept

Een tweede raamwerk om de dingen in context te zien, biedt het model van ”goedaardig kolonialisme”, in het Engels beter bekend als ”benign colonialism” – een omstreden concept dat teruggaat tot de (niet toevallig Britse) filosoof John Stuart Mill. Dit model gaat ervan uit dat kolonialisme niet altijd slecht hoeft te zijn.

Zo stelt de gerespecteerde Amerikaanse historicus Niall Ferguson dat koloniën in feite kunnen profiteren van hun positie, als althans de kolonisten een „liberaal rijk” vormen. Volgens hem was dit met het Britse Rijk inderdaad het geval. In zijn bejubelde boek ”Empire. How Britain made the modern world” uit 2003 verdedigt hij met verve de stelling dat de Britse koloniën werkelijk beter af zijn dan wanneer ze niet gekoloniseerd waren geweest.

Wat ten slotte ook kan helpen, is de historische erkenning dat het lang niet altijd het Britse Rijk was dat in de voormalige koloniën een kwalijke rol speelde. Zo wordt vaak verwezen naar de onlusten in Nigeria, maar het was met name de militaire leider Sani Abacha die daar tekeerging als een wild beest. Hetzelfde zou te zeggen zijn over de rol van Robert Mugabe in Zimbabwe, het vroegere Rhodesië.

Maar ja, het is waar: ook na al deze tegenwerpingen blijft er genoeg over. Ja, het Britse Rijk gebruikte, bijvoorbeeld in Kenia, heftig geweld om de macht te kunnen behouden – zoals ook het Nederlandse koloniale blazoen in Indonesië verre van schoon is. Ja, de Britse koninklijke familie heeft persoonlijk geprofiteerd van de rijkdommen van de koloniën.

De wereld is echter veranderd. De afgelopen zeventig jaar waarin Elizabeth II regeerde, werden juist gekenmerkt door massale dekolonisatie. Het Britse Rijk werd omgevormd tot het Britse Gemenebest (de ”Commonwealth”), een samenwerkingsverband van nog altijd meer dan vijftig naties waarvan zelfs niet-gekoloniseerde landen als Mozambique graag lid werden.

Niets in de houding van de Queen gedurende dit proces wijst op verzet. Ze vormde integendeel juist een bron van stabiliteit en continuïteit. Om Elizabeth II desondanks bewust de schuld van koloniale wandaden in de schoenen te schuiven, getuigt van weinig historisch inzicht.