Column: Imponderabilia
Minister Staghouwer bood deze week zijn ontslag aan. Volgens de media concludeerde hij dat hij niet de juiste man op de juiste plaats was. Natuurlijk zullen er vele beschouwingen komen over de vraag waarom hij wel of niet die juiste man was. Bij zijn besluit hebben vast ook andere overwegingen een rol gespeeld. Veelal zijn dit minder weegbare, minder tastbare zaken, die emotioneel de doorslag geven.
Ik moest bij het bericht denken aan het woord ”imponderabilia”. Dit Latijnse woord gaat over die onmeetbare en onweegbare factoren die je niet kunt afwegen of berekenen, maar die terdege meespelen in je beslissingen. Over dit woord kun je heerlijk mijmeren. Je kunt je er ook mee in nevelen hullen.
In de roman ”De Tijgerkat”, de enige roman van Giuseppi Tomasi di Lampedusa, mijmert Don Fabrizio over die onweegbare factoren. Hij ziet de samenleving veranderen. Hij voelt aan dat de tijden anders worden en ziet dit met name in zijn neef Tancredi. ”De Tijgerkat” is een roman die een (crisis)manager zich ter harte moet nemen. Vooral met het oog op die crises die langzaamaan een omwenteling veroorzaken en systemen doen opschudden. Zo’n stikstofcrisis bijvoorbeeld, die zich bij de huidige landbouwtransitie voltrekt. Toch kent zo’n crisis ook snelle varianten. En dan heet zo’n omwenteling ineens het ”Rode Koningin”-effect.
Maar eerst terug naar het verhaal van de Tijgerkat, een roman die het waard is om te (her)lezen. „Ik heb het heel goed begrepen: jullie willen ons, jullie ‘vaders’, niet vernietigen: jullie willen alleen onze plaats innemen.” In mijn zomervakantie herlas ik het boek. Het is 1860 en we zijn op Sicilië. Don Fabrizio, bijgenaamd de Tijgerkat, prins van Salina, is de oudste nazaat van een dynastie die op haar laatste benen loopt. Het romanverhaal vindt plaats in de tijd dat generaal Garibaldi het eiland verovert en uiteindelijk in 1861 de eenheidsstaat Italië uitroept. In ”De Tijgerkat” vormen Garibaldi’s acties slechts de randverschijnselen waarbinnen het echte verhaal zich afspeelt: de instorting van de oude adelstand. Dit heeft de don heel goed door. Sprekend met paleisgeestelijke Pirrone, zegt hij: „We zijn niet blind, beste pater, we zijn slechts mensen. We leven in een werkelijkheid die in beweging is en waaraan wij proberen ons aan te passen, zoals de algen meebuigen met de stromingen in de zee.”
Neef Tancredi past zich aan door met Garibaldi mee te doen, maar laat ook de oude familiebanden niet vallen. Hij zorgt ook dat ”oompje Fabrizio” met de zijnen langzaam wordt ingekapseld. En dat de nieuwe machthebbers eerbiedig blijven omgaan met de laatste der Salina’s. Tegenover Don Fabrizio spreekt hij zijn beroemde stelling uit: „Als we willen dat alles blijft zoals het is, moet alles anders worden.” Oftewel: je kunt alleen overleven als je in staat bent je aan te passen aan wat er in je omgeving gebeurt.
Dit aanpassingsvermogen wordt het ”Rode Koningin”-effect genoemd, uit het boek ”Alice in Wonderland”. Zij zegt: „Now, here, you see, it takes all the running you can do, to keep in the same place.” Je moet alles geven om je continu te kunnen aanpassen aan de krachten uit je omgeving. Het is eigenlijk een paradox: om alles te kunnen houden zoals het is, moet je alles veranderen. Dat komt het eigenlijk op neer. Je kunt alleen overleven als je aanpassingsvermogen bezit. Liefst nog een stapje meer, want de concurrentie zit ook niet stil. Eigenlijk moet je twee keer harder rennen dan je denkt te kunnen.
Dat gold ook voor de Salina’s en de andere adellijke families, die een eigen elitebiotoop gingen vormen. Die verwerden tot een doel op zichzelf, dankzij de overvloedige rijkdom en nutteloosheid. Ze ontwikkelden hun eigen regels, omgangsvormen en gedragsvoorschriften; die hadden geen enkele relatie met de werkelijke wereld meer. De don doorzag dit, maar had niet meer de kracht om te veranderen. Hij zag ook dat de nieuwe machthebbers zich al aankondigden.
Om hierop adequaat in te kunnen spelen, is het nodig te blijven groeien en jezelf voortdurend te ontwikkelen, zodat je elke keer kunt bijschalen. Dus niet alleen maar net zo hard rennen als je kunt, maar overwogen beslissingen nemen. En voor de juiste inschatting moet je je bewust zijn van imponderabilia. Je moet zaken die niet te wegen of af te meten zijn aanvoelen, wil je een goede sprong kunnen maken. Anders eindig je als de don. En als politieke partijen vooral druk met zichzelf lijken te zijn, maar de aansluiting met het volk missen, rest je niets anders dan te doen wat Staghouwer deed, omdat je aanvoelt niet de juiste persoon te zijn om de hardnekkige problemen te lijf te gaan. Zo’n besluit verdient veel respect, want het getuigt van een groots inzicht.
De auteur werkt bij de CHE en Nyenrode.
