”Wachten op witte rook. De opvolging van Johannes Paulus II”
Auteur: Robert Dulmers
Uitgeverij: Meulenhoff, Amsterdam, 2004
ISBN 90 290 7575 9
Pagina’s: 383
Prijs: € 18,50. „Habemus papam!” (we hebben de paus). Deze kreet klinkt over het plein van de Sint-Pieter wanneer de nieuwe paus op het balkon verschijnt. In Rome en wereldwijd wordt gespeculeerd over de opvolging van de zieke paus Johannes Paulus II. Cameraploegen van over de hele wereld hebben vast een appartement gehuurd met het uitzicht op die ene schoorsteen waaruit, na het conclaaf, de witte rook zal komen, teken dat de nieuwe paus gekozen is.

Onder de veelzeggende titel ”Wachten op witte rook” geeft de journalist Robert Dulmers treffend inzage in de machinerie van de pauskeuze. Hij heeft daarvoor gesprekken aangeknoopt met tal van hoogwaardigheidsbekleders van de Rooms-Katholieke Kerk. Dulmers, die theologie studeerde aan de Pauselijke Gregoriana Universiteit te Rome, kent de wereld van het Vaticaan van binnenuit. Het aardige van het boek is dat het haarscherp de kerkelijke structuur weergeeft waarbinnen de paus de toppositie inneemt. Het Vaticaan is zonder twijfel ’s werelds efficiëntste bureaucratie, zegt Dulmers. „Het netwerken is daar bij wijze van spreken uitgevonden.”

De paus wordt gekozen uit een college van kardinalen, van wie er 125 pauskiezers, dus stemgerechtigden, zijn. De kardinalen zijn de ”prinsen van de kerk”, de senaat van de paus. Het kardinaalschap is geen ambt zoals priester of bisschop, ze worden ook niet gewijd. Kardinalen worden benoemd door de paus. Hoe word je kardinaal? vraagt Dulmans aan kardinaal Willebrands. „Dat weet ik niet”, antwoordt hij. „De paus kiest je uit.” Willebrands behoort in ieder geval tot de selecte groep van 191 kardinalen die uit de 4500 bisschoppen gekozen zijn. Het zijn de exclusieve kiesmannen van de paus. Maar per jaar vallen er gemiddeld tien kardinalen af doordat ze de kritische leeftijd van tachtig jaar bereiken en niet langer toegang hebben tot het conclaaf. „Dus houdt de paus om de twee, drie jaar een consistorie om nieuwe kardinalen te creëren.”

Leergezag

De paus tooit zich met een stroom aan titels, zoals Bisschop van Rome, Plaatsbekleder of Opvolger van Christus en Hoofd van de Universele Kerk. De nieuwe paus is de geestelijke leider van iets meer dan 1,1 miljard rooms-katholieken, hij is vertegenwoordigd bij de Verenigde Naties en heeft diplomaten in 174 landen. Rome heeft het primaat ten opzichte van de patriarchaten van Alexandrië, Antiochië, Jeruzalem en later Constantinopel. Als hoofd van de kerk bezit de paus het hoogste leergezag. Sinds 1870 geldt als geloofswaarheid dat de paus onfeilbaar is als hij ”ex cathedra” spreekt, dat wil zeggen „wanneer hij in zijn ambt als herder met zijn opperste apostolisch gezag een leerstelling betreffende geloof of zeden aan heel de Kerk voorhoudt.” Rome voelt zichzelf het middelpunt van de wereld, „moeder en hoofd van alle kerken in de stad en in de wereld.”

Vlak onder de paus bevindt zich de Romeinse curie, ”de secretarissen van Petrus” (er zijn 1740 curiebeambten!). Ze vormen het hoogste bestuursorgaan van de wereldkerk. De komende tijd zal er volgens Dulmers een flinke strijd gevoerd worden over de zogeheten bisschoppelijke ”collegialiteit”: de vraag in hoeverre de oppermacht van de paus de eveneens vrije macht van de plaatselijke bisschoppen aantast. Dat is volgens Dulmers dé inzet voor het volgende conclaaf. Het fenomeen bisschoppensynode is de erfenis van het Tweede Vaticaanse Concilie (1963-1965), bedoeld om te komen tot een gedeelde beleidsvorming naast de paus. De Belgische kardinaal Danneels verwacht dat de wereldkerk steeds meer opgedeeld zal worden in de vijf synodale patriarchaten, voor ieder continent één: Afrika, Azië, Oceanië, Europa en Amerika.

Er is binnen de Congregatie voor de Geloofsleer (de vroegere inquisitie), onder leiding van de Duitse curiekardinaal Joseph Ratzinger, een strijd gaande tussen de rekkelijken en preciezen, stelt Dulmers. Maar geen kardinaal zal het celibaat willen afschaffen of het priesterschap willen openstellen voor vrouwen. Wel is er toenemend verzet tegen de hernieuwde weigering van de paus om voor de wet gescheiden echtparen tot de communie toe te laten. Ook is er meer openheid voor het gebruik van condooms in de derde wereld om het aantal aids-slachtoffers terug te dringen.

Achter slot en grendel

Als de paus sterft, sommeert de deken van het College van Kardinalen (dat is nu Ratzinger) alle kardinalen direct naar Rome te komen voor de Algemene Congregatie, de grote vergadering van kardinalen die vanaf drie of vier dagen na de dood van de paus dagelijks in het Apostolisch Paleis wordt gehouden, en waaraan alle kardinalen beneden de tachtig verplicht zijn deel te nemen. De groep is inmiddels behoorlijk vergrijsd. Van de 191 kardinalen zijn er 66 boven de 80!

Het conclaaf (het woord is afgeleid van het Latijnse ”cum clave”, met de sleutel, oftewel in goed Nederlands: achter slot en grendel) heeft plaats in een strikt afgeschermde ruimte met slechts één toegang. Niemand mag met een kardinaal spreken of berichten sturen of ontvangen. Alle documenten en stemlijstjes moeten worden verbrand. Op schending van het conclaafgeheim staat excommunicatie. Als na twee dagen van ingewikkelde stemprocedures en rondgaan van lijsten van kandidaten iemand tweederde van de stemmen heeft ontvangen, is er een paus gekozen. Uit het beroemde schoorsteentje stijgt witte rook op als er een paus is, zwarte rook als de stemmen staken. De nieuwe paus wordt dan gevraagd of hij zijn verkiezing aanvaardt. Daarna verschijnt hij op het balkon en geeft zijn eerste zegen ”urbi et orbi”, voor de stad en voor de wereld.

Dulmers geeft een overzicht van alle pauselijke kandidaten, met zelfs een topvijftien. Van de kandidaten (121) is een portret opgenomen, wat het boek al veel biografische waarde geeft. Er mag echter nooit over de opvolging gesproken worden zolang de paus nog leeft, hoe ziek en stervende hij ook is, zo is een vaste regel. Dat komt voort uit eerbied voor de huidige paus, zegt kardinaal Simonis.

Hervorming

Dat de nieuwe paus voor een andere koers zal zorgen, ligt niet voor de hand. Van de 125 kiesgerechtigde kardinalen heeft Johannes Paulus II er 121 zelf benoemd. De RK-Kerk blijft zichzelf als de ware kerk beschouwen. Ook dat is een conclusie die uit het boek is te trekken. Hoewel iedere religie iets onthult van de waarheid van de ene God, ligt de volle waarheid in de Katholieke Kerk, stelde ook het Tweede Vaticaanse Concilie. Toch gaan er steeds meer stemmen op voor hervorming van de curie en voor een toenemende macht van de bisschoppenconferenties.

Ook de roep om decentralisatie laat zich niet meer tegenhouden. In het college van kardinalen zijn er 64 niet-Europese en 61 Europese vertegenwoordigers. Dat maakt de kans op de eerste niet-Europese paus ineens heel reëel. Zelfs een zwarte paus is niet ondenkbaar. In dit geval circuleert de naam van de Nigeriaan Francis Arinze. Het blijft gissen. Volgens Dulmers zal de opvolger op dogmatisch en disciplinair gebied conservatief zijn, maar op sociaal gebied vooruitstrevend. Statistisch gezien is de kans groot dat hij op kerkpolitiek gebied dicht bij Johannes Paulus II zal staan, maar de historie leert ook dat pausen bijna zonder uitzondering in persoonlijkheid en stijl het absolute tegendeel zijn van hun voorganger, aldus Dulmers. Hij sluit af met de wijze woorden: „De geschiedenis van de pausen van Rome is allereerst en bovenal ménselijke geschiedenis.”

Vernuftige benoemingspolitiek

Ik heb veel van dit boek geleerd. Het geeft inzicht in een kerk die door de eeuwen heen nagenoeg niet veranderd is omdat de structuur topdown is, een sterke hiërarchie die via een vernuftige benoemingspolitiek ervoor zorgt dat de macht steeds in dezelfde handen blijft. De roep om meer democratie en gedeelde beleidsvorming, die óók uit dit boek blijkt, zal ongetwijfeld toenemende spanningen op het grondvlak oproepen. Het feit dat Rome in wezen niet verandert, geeft ons weinig reden voor de illusie van een ontwikkeling in bijbelse en protestantse richting.