De ontmoeting met een andere cultuur kan verrassend leerzame inzichten opleveren. Als je in het buitenland bent bijvoorbeeld: op missie, voor je bedrijf of gewoon op vakantie. Maar ook dichter bij huis in Nederland. De cultuur van mensen om je heen, hun gewoonten en regels, is immers al snel anders dan die van ons. Denk aan de cultuur van dat losse gezin, die dwalende kerk, die afwijkende predikant, die eigensoortige kerkenraad. Zoveel mensen, zoveel zinnen. We kunnen veel van elkaar leren. Tenminste, als we er open voor staan.

”Vacare” –leeg of vrij– waar ook ons woord vakantie van afgeleid is, staat voor het leeg worden van drukte, het vrij zijn van verplichtingen, het van binnen vrij zijn. Vrij van onze dwingende, alles-dominerende prestatiecontext. In de leegte en vrijheid van vacare is er tijd en ruimte om te luisteren. Niet om te horen wat we al weten. Of te veroordelen wat afwijkt. Maar luisteren om te begrijpen en, nog veel belangrijker, om van de ander te leren. Juist van diegene waar we ons ver boven verheven voelen. Dan ontdekken we nieuwe dingen.

Warme gemeenschap

Een dergelijke ontdekking deed ik in het Hoogland van Papoea, waar ik met m’n gezin woonde. Ons dorp was vanuit de kust alleen bereikbaar met het vliegtuig en daarna nog enkele uren rijden, verder de bergen in. Ik organiseerde er lerarentrainingen en in de loop van de tijd ontstonden er aangename vriendschappen. Op een avond kwam mijn zoontje naar de trainingsruimte; via de satelliettelefoon kregen we bericht uit Nederland. Er was een goede vriend overleden. Ik beëindigde mijn les en ging naar huis.

Alleen in huis liet ik deze werkelijkheid tot me doordringen. Er werd op de deur geklopt. Een deelnemer van de trainingsgroep vroeg of ze ”duka” (rouw) mochten komen brengen. Een bekend gebruik op Papoea voor vrienden en bekenden van de overledene. Hij zei: „We kennen de overleden man wel niet, en weten zijn naam niet, maar we willen je steunen.” Dertig man sterk in m’n huis. Bijbel lezen, zachtjes zingen –om de slapende kinderen niet wakker te maken–, bidden, stil zijn. Ver van m’n thuisland omringd door warmte. Ik was onderdeel van hun groep en kon daarom rekenen op onvoorwaardelijke toewijding. Hartverwarmend.

Botsende levenshouding

Bij dit soort gebeurtenissen moet ik altijd denken aan één van de culturele dimensies van G. Hofstede (een organisatiepsycholoog die bekend werd door zijn interculturele studies), namelijk individualisme versus collectivisme. Waarbij individualisme staat voor persoonlijke groei en collectivisme voor groepsrelaties met sterke loyaliteit. Ter illustratie enkele getallen: op een schaal van 1 (collectivisme) tot 100 (individualisme) scoort de VS 91, Nederland 80, Duitsland 67 en Indonesië 14.

Het is helder dat beide dimensies voor- en nadelen hebben. In het Westen heb je alle ruimte jezelf te ontplooien, maar tegelijkertijd is er veel eenzaamheid. Paul Verhaeghe ontmaskert in zijn boek ”Identiteit” de alom bejubelde zelfontplooiing met de frase „depressieve hedonia”, oftewel depressief genot.

Depressiviteit als gevolg van onze meritocratische houding: het leven is maakbaar, je moet het zelf doen en het is je eigen schuld als je faalt. Je bent pas succesvol als je aan de top van de economische markt kan consumeren en genieten. Dit is natuurlijk slechts voor een enkeling haalbaar. De hang naar zelfverwerkelijking heeft veel depressie tot gevolg. Want het leven is niet maakbaar.

Dus dan maar de collectivistische levenshouding uit het Zuiden adopteren en jezelf opofferen voor de groep? Dat groepsleven voelt als een warm bad maar komt niet zonder prijs - op de pof verkopen bijvoorbeeld, omdat het je oom is terwijl je weet dat hij het niet terugbetaalt.

Bovendien is het heel ingewikkeld collectivistisch te leven in een individualistische context, als we het al zouden willen. Bij terugkomst in Nederland nam ik me altijd voor de geleerde lessen vast te houden en ernaar te leven, maar die voornemens verdampten al snel. Je beweegt vanzelf weer mee met de cultuur waar je je in bevindt. Het systeem dwingt het af. Je ontkomt er niet aan.

Wijsheid

In de loop van de afgelopen twintig jaar Indonesië drong het tot me door dat de waarden van de ene cultuur niet beter of hoger zijn dan die van een andere. Wij hoeven met ons arrogante, Westerse denken het Zuiden echt niet te vertellen hoe het allemaal beter kan. Maar we hoeven ook niet door te slaan en ons geheel aan te passen aan het leven van die andere cultuur. Zoals de witte vrouw die een Papoea trouwde en volgens de lokale gewoonte slechts in een ”sali”, of grasrokje ging lopen. De Papoeabevolking begreep het niet en sprak er schande van. Nee, ik zag steeds duidelijker dat de meerwaarde ligt in het erkennen en respecteren van de wijsheid die in álle verschillende zienswijzen aanwezig is, zowel die uit het Westen als uit het Zuiden. Dit inzicht heeft me in het samenwerken met andere culturen veel goeds gebracht.

Open hart, open oor

Hoe je de wijsheid van een andere cultuur, ver weg of dichtbij, gaat zien? Door twee dingen te doen. Maak allereerst tijd. Zorg voor vacare -leeg en vrij- en stap met regelmaat uit je drukke agenda. Creëer bewust tijd om even van alles afstand te nemen. Niet alleen op vakantie, maar juist ook in werktijd, iedere maand, iedere week, iedere dag. Wees in de tweede plaats kritisch op jezelf. Bedenk dat je niet de absolute waarheid in pacht hebt. Zet je oordelen opzij. Overdenk wat je ziet en hoort. En reflecteer dan kritisch op je eigen rol en houding.

Alleen op die manier ga je écht naar elkaar luisteren. Alleen dan ontdek je de meerwaarde in andermans mening en kan je er zelfs je voordeel mee doen. De ander, waar je jezelf misschien wel ver boven verheven voelt. Zo, in contact met die andere cultuur, ontstaat er een nieuwe gedeelde realiteit. Een verbinding tussen twee werelden. Een hoger doel waar iedereen, vanuit zijn eigen ervaring, aan bijdraagt. Leren van anderen vereist een dienende, gevende en nederige levenshouding.

Hoe doe jij dit in de context van je vakantieadres? En weer thuis? In de cultuur van je werk, je gezin, je kerkelijke gemeente? Jaag je maar door en luister je slechts om je eigen wijsheid bevestigd te zien? Of neem je de tijd om te luisteren naar andermans wijsheid, met het doel die te begrijpen en daarvan te leren? Dat is spannend, maar een open hart en open oor levert gouden momenten op.

De auteur zet zich in binnen- en buitenland in voor kwaliteitsonderwijs door karaktervorming. Ze is manager van Karunia foundation en eigenaar van WemasterEd.