Een eeuw geleden was de Zuid-Afrikaanse stad Johannesburg bezig uit te groeien tot een wereldstad dankzij de ontdekking van gigantische goudlagen. Duizenden gelukszoekers uit alle delen van de wereld streken in de ”Goudstad” neer en honderden met name zwarte Zuid-Afrikanen trokken er ook naartoe omdat er werk was. Vuil werk, dat wel, maar het verdiende niet slecht.

De (blanke) gemeenteraad probeerde de vestiging van al die mensen in goede banen te leiden. Dat was voor de blanke goudgravers geen probleem, want overal verrezen huizen, hotels en pensions. Maar de zwarte arbeiders moesten maar zien waar ze ’s nachts gingen slapen. Ze werden uit de blanke buurten geweerd en namen hun toevlucht tot zelfgebouwde krotten aan de rand van de stad of ze sliepen in portieken en op de stations.

De gemeenteraad kocht dan ook een apart stuk grond voor die duizenden zwarte ontheemden en bouwde er een heuse ”township”, een verzameling kleine huisjes. Het stuk grond heette Klipspruit en het lag, en ligt nog steeds, 15 kilometer ten zuiden van de Johannesburgse binnenstad. Op hoe grotere afstand de zwarten woonden, hoe beter dat voor de blanken was, redeneerde de gemeenteraad.

Klipspruit kreeg de officiële status van ”zwarte locatie” op 12 oktober 1904. Het werd de kern van de grootste zwarte gemeente, die Zuid-Afrika kent: Soweto. Daarom viert deze zwarte miljoenenstad dezer dagen zijn eeuwfeest.

Iemand die er nooit is geweest, kan zich er nauwelijks een voorstelling van maken. Soweto beslaat zo’n 300 km(su2( en heeft van west naar oost een lengte van 20 kilometer. Hoeveel mensen er precies wonen blijft raden, maar officieel houdt men het op 3,5 miljoen - hoewel de hogere schatting van bijna 5 miljoen waarschijnlijk juister is.

Soweto klinkt als een woord van inheemse, zwarte oorsprong, maar de naam kwam tot stand via een prijsvraag in 1953. De (blanke) winnaar had voorgesteld om de officiële naam van het ’dorp’, South-West Township, gewoon af te korten.

Soweto begon pas echt te groeien tijdens de apartheid, met name in de vijftiger jaren. Duizenden zwarten werden onder dwang weggevoerd uit gebieden die „slegs vir blankes” waren gereserveerd en kwamen veelal terecht in of bij Soweto. Zo groeide de stad al gauw alle kanten op, waarbij elke nieuwe buurt een aparte naam kreeg.

Een daarvan zou wereldberoemd worden, omdat er twee Nobelprijswinnaars vandaan komen: aartsbisschop Desmond Tutu en oud-president Nelson Mandela. Ze woonden niet alleen in dezelfde buurt (Orlando) maar ook in dezelfde straat, Vilakazi Street, die dan ook de enige straat ter wereld is waar twee Nobelprijzen terecht zijn gekomen.

In Orlando woont nog steeds Mandela’s gescheiden vrouw, Winnie Madikizela-Mandela, die de scepter zwaait over het Mandela-museum in de Vilakazistraat. Ook in Orlando bevindt zich het Hector Pietersen Monument, ter nagedachtenis aan de 12-jarige jongen die bij de Soweto-opstand van 1976 als eerste van de vele honderden slachtoffers door de politie werd doodgeschoten. (Overigens was de eerste dode in die opstand een blanke arts, Edelstein, die in zijn praktijk in Soweto door demonstranten werd doodgestoken.)

Door het massale protest tegen de apartheid in dat jaar verkreeg Soweto wereldfaam, een reputatie die de stad op dit moment toeristisch benut. Vele duizenden buitenlanders maken dagelijks rondleidingen en bustours door Soweto, om er onder meer plekken te bezoeken die op de een of andere manier met 1976 hebben te maken: Kumalo Street, waar de politie op 16 juni de eerste schoten loste op protesterende scholieren van de Morris Isaacson School, nu ook een bezienswaardigheid.

Dan de Regina Mundi Kerk, het toneel van (verboden) politieke massabijeenkomsten tegen de apartheid en de kerk waar aartsbisschop Tutu felle antiapartheidspreken hield, net als wijlen dominee Beyers Naudé en de nu verguisde ds. Allan Boesak.

Ook maakt de toerist kennis met het grootste politiebureau van Zuid-Afrika, in de wijk Moroka. Ze hebben het daar druk, want in Soweto vinden de meeste moorden, verkrachtingen en autokapingen van heel Zuid-Afrika plaats. De werkeloosheid in Soweto (53 procent zit zonder baan of inkomen) is verantwoordelijk voor drugsproblemen en jeugdcriminaliteit.

Vanuit zijn bus kan de toerist ook een blik werpen op het grootste ziekenhuis op het zuidelijk halfrond, Chris-Hani-Baragwanath geheten, met zo’n 2000 bedden. Ook daar is het druk, want Soweto herbergt het grootste aantal aids-lijders van het land.

Ondanks misdaad en ellende gaat Soweto zijn eeuwfeest groots vieren en dat duurt alles bij elkaar zeker een jaar. Feesten en optochten, kunstexposities en toneelstukken die in het teken van Zuid-Afrika’s grootste zwarte stad staan, en als belangrijkste evenement een ’reünie’ van de mannen en vrouwen die uit Soweto komen en naam hebben gemaakt in de wereld.

Naast Tutu en Mandela zijn dit kunstenaars en politici, maar ook voetballers en de vele tientallen meisjes en vrouwen die zich ”Miss South Africa” en zelfs ”Miss World” hebben mogen noemen: Soweto is een bron van roem en talent.