Zelf houdt hij eigenlijk meer van domino. Hij speelt het elke ochtend met zijn vrienden op een klaptafeltje op het strand van Barceloneta. Maar dat neemt niet weg dat Pablo Ruiz (79) met genoegen kijkt naar het potje jeu de boules dat zijn vrienden vanmiddag spelen op de Passeig Lluis Companys, in het hart van Barcelona.

Het spel wordt met overgave gespeeld. Er is zelfs even een heftige discussie tussen twee spelers, waarschijnlijk een meningsverschil over het jeu-de-boules-equivalent van buitenspel of niet. Maar het loopt met een sisser af. De wedstrijd wordt voortgezet zonder dat er stalen ballen naar de hoofden van de tegenstander gegooid worden. Een béétje risicosport is het natuurlijk wel.

Niet om het een of ander, zegt Ruiz, maar jeu de boules is niet van hier. „Van huis uit spelen we hier domino of kaartspellen. Jeu de boules is hierheen gebracht door de Spanjaarden die in de jaren zestig en zeventig naar Frankrijk gingen om daar als gastarbeider te werken. Na hun terugkeer hebben ze het hier populair gemaakt.” En dan vooral onder oudere mannen. Alle spelers, op één na, zijn de pensioenleeftijd zo te zien ruim gepasseerd. Het grootste deel van de publiek trouwens ook.

Vrienden

Ruiz heeft een goed leven, vindt hij zelf. Hij heeft een „gemiddeld pensioen” en een eigen woning, iets verderop bij het monument van Columbus. Over zijn familie hoeft hij zich geen zorgen te maken, want zijn dochters hebben een mooie baan. „Alleen ben ik sinds twee jaar weduwnaar”, zegt hij. „En nu voel ik vaak de eenzaamheid.”

De Spanjaard woont alleen. Dat zou hij ook niet anders willen. Zijn dochters moeten tenslotte hun eigen leven kunnen leiden. Hij is nog gezond en kan voor zichzelf zorgen. En als de nood aan de man komt, zal hij vast op zijn dochters kunnen rekenen. Ruiz is een ervaren pensionado. Op zijn zestigste ging hij met vervroegd pensioen, na veertig jaar gewerkt te hebben in een laboratorium voor dierenvoer.

In de twee decennia die sindsdien verstreken zijn, heeft hij zich nooit buiten de samenleving voelen staan. Dat heeft volgens hem alles te maken met de Spaanse levensstijl. „Wij zijn hier gewend om veel met elkaar te communiceren”, zegt hij. „In andere landen leven de mensen meer afgezonderd. Hier vinden we dat je geen leven hebt als je niet naar buiten gaat en met vrienden afspreekt.”

Levensverwachting

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie heeft Spanje na Japan, Zwitserland en Singapore de hoogste levensverwachting ter wereld. De gemiddelde Spanjaard wordt 83,6 jaar. Mannen worden 80,9 jaar, vrouwen 86,3. Een studie van de universiteit van Washington in Seattle (VS) voorspelt dat Spanje tegen 2040 op nummer één zal staan. Een van de oorzaken is een goed en algemeen toegankelijk systeem van openbare gezondheidszorg. Een tweede is het mediterrane dieet, rijk aan verse en natuurlijke voedingsmiddelen, en een relatief beperkte consumptie van bewerkt voedsel en kant-en-klaargerechten.

Als voedsel de doorslag geeft, is het nog maar afwachten of Spanje ooit de koppositie op de wereldranglijst zal innemen. Onder de jongere generaties verliest het mediterrane dieet snel terrein. De soms lange files voor zaken als McAuto geven daar een idee van. De eetgewoonten van kinderen beginnen intussen een bron van ernstige zorg te worden. Spanje gaat in obesitas onder minderjarigen op kop in Europa. Bijna een op de vijf kinderen lijdt aan overgewicht.

Maar vooralsnog worden de Spanjaarden dus erg oud, en tegelijk heeft het land een extreem laag geboortecijfer. Met een aanwas van slechts zeven baby’s per duizend inwoners per jaar behoort Spanje, ditmaal vergezeld van de Italiaanse buren, tot de tien minst kinderrijke landen op aarde. De daling is spectaculair: in 1960 werden nog 22 baby’s per duizend inwoners geboren.

Ontkerkelijking, voorbehoedsmiddelen en de stijgende welvaart van de voorbije halve eeuw hebben daartoe bijgedragen. Maar tegenwoordig is welvaart juist een factor die in omgekeerde richting werkt. Alleen gezinnen met een min of meer riant inkomen kunnen zich de luxe van twee of meer kinderen veroorloven. De overheid springt nauwelijks bij. Spanje bungelt in Europa onderaan als het gaat om sociale en fiscale gezinspolitiek. Iets als kinderbijslag is hier ondenkbaar.

Solidariteit

Een hoge levensverwachting in combinatie met een laag geboortecijfer, dat geeft natuurlijk te denken over de toekomst. Niet alleen demografisch. Ook in sociaal en economisch opzicht staat Spanje voor een uitdaging van ongekende omvang. Het land vergrijst veel sneller dan andere Europese landen. Je zou denken dat de kwestie dan ook hoog op de politieke agenda staat. Maar dat blijkt niet zo te zijn. Het ministerie voor Ecologische Transitie en Demografische Uitdaging heeft een jaarbudget van 12 miljard euro. Maar slechts 56 miljoen daarvan is bestemd voor de afdeling Demografische Uitdaging, minder dan een half procent.

Bovendien gaat dat geld vooral naar kortetermijnmaatregelen om de ontvolking in plattelandsregio’s tegen te gaan. Een beleidsvisie van de politiek om de vergrijzing op de lange termijn op te vangen is in het publieke debat niet te ontdekken. De horizon reikt niet verder dan tot de volgende verkiezingen.

Wie vergrijzing in Spanje in de zoekmachine intikt, vindt dan ook vooral stukken van wetenschappers en banken. De financiële sector heeft een bijzondere belangstelling voor de kwestie. En wel om een eenvoudige reden: er valt veel geld te halen. Het Spaanse pensioensysteem is een publiek omslagstelsel. Dat wil zeggen dat de pensioenen van dit moment betaald worden uit de sociale premies van degenen die nu aan het werk zijn.

Het probleem van deze solidariteit tussen generaties doet zich voor naarmate er steeds minder werkenden zijn om de pensioenen van steeds meer ouderen op te brengen. De Spaanse banken azen al jaren op de vette kluif die een geprivatiseerd pensioenstelsel zou betekenen voor de financiële wereld. Ze brengen de een na de andere studie uit die de onhoudbaarheid van het huidige stelsel moet aantonen.

Zeker is dat zonder extra inkomsten via belastingheffing de pensioenen op termijn omlaag zouden moeten. Het minimumpensioen voor iemand die alleen woont en nooit premie aan de Sociale Zekerheid betaald heeft is nu al geen vetpot: 420 euro. Wie wél een flink aantal jaren premie betaald heeft, kan in de meeste gevallen rekenen op twee- tot viermaal zo veel.

Reizen

Dat Ruiz nooit het gevoel heeft gehad dat hij als oudere buiten de samenleving staat, komt mede door een actief sociaal leven. En ook al gaat de mondiale trend dat alles snel, jong en flitsend moet zijn niet aan Spanje voorbij, Ruiz voelt zich door de jongere generaties gerespecteerd. Misschien dat dit respect ook een beetje gevoed wordt door de taal. In het Spaans is iemand als Ruiz een persona mayor”, een groot mens. Het betekent hetzelfde als een oudere of een bejaarde, maar het voelt toch anders aan.

Een mooi instrument om ouderen niet achter de geraniums te laten verpieteren is het Imserso. Dit Instituut voor Ouderen en Sociale Dienstverlening organiseert een programma waarbij ouderen voor een spotprijs kunnen reizen binnen eigen land, inclusief hotel met volpension.

Het idee is geboren vanuit de gedachte dat duizenden hotels buiten het toeristenseizoen anders zouden moeten sluiten, en dat je het geld dat de overheid uitspaart aan werkloosheidsuitkeringen kunt gebruiken om reizen te subsidiëren voor mensen die buiten het seizoen op vakantie kunnen. De reizen van Imserso zijn razend populair. Gepensioneerden maken er alleen, met hun partner of in groepsverband massaal gebruik van. Niet zelden komen daar nieuwe vriendschappen en soms ook relaties uit voort.

Naast de reislustige oudere kent Spanje ook de actievoerende bejaarde. Ze zijn verenigd in de Yayoflautas, een groep gepensioneerden die zich verwant voelde met de beweging van de ”indignados” (verontwaardigden) uit 2011. Aanvankelijk gingen ze de straat op voor een waardig pensioen, maar al snel breidden ze hun actieradius uit tot het tegenhouden van huisuitzettingen en andere sociale strijdpunten.

Handtekeningenactie

En dan hebben we nog Carlos San Juan. Begin dit jaar haalde deze 78-jarige Valenciaan alle tv-journaals en voorpagina’s met zijn campagne ”Ik ben oud, niet achterlijk”. Hij protesteerde hiermee tegen de denigrerende behandeling die ouderen in veel Spaanse bankfilialen moeten ondergaan omdat ze de digitalisering van de bankdiensten niet bij kunnen benen. Het ongeduldige en soms ronduit geïrriteerde gedrag van bankmedewerkers tegenover het onvermogen van oudere klanten om met pinautomaten om te gaan werd door veel Spanjaarden herkend.

Op de site change.org schreef San Juan dat hij zich soms vernederd had gevoeld toen hij de hulp moest inroepen van een bankbediende. Die behandelde hem vervolgens alsof hij een idioot was omdat hij niet met de machine overweg kon. De actie van San Juan voor een „humanere behandeling” van ouderen door de banken kon op grote sympathie in de Spaanse samenleving rekenen.

Hij haalde 600.000 handtekeningen op. Minister Nadia Calviño van Economische Zaken haastte zich om stappen tegen de „digitale uitsluiting” van ouderen aan te kondigen. Een andere wereld is mogelijk, ook al ben je bijna tachtig.

serie Oud en wijs?
Westerse landen vergrijzen. Wat betekent dat voor de toekomst? En wat is de positie van ouderen? Een verkenning in vier delen. Deel 1: Spanje. Woensdag 20 juli deel 2: Rusland