De in Handelingen 19 genoemde zilversmid Demetrius ziet oprecht scherp dat, wanneer de godin Artemis (Diana) in aanzien daalt, dit gevolgen heeft voor de welvaart van de ambachtslieden in de stad Efeze. De stadssecretaris, een behendige politicus, speelt denk ik een beetje met de waarheid wanneer hij Paulus’ metgezellen Gajus en Aristarchus geen tempelschenners en belasteraars van Artemis noemt. De doelen ofwel drijfveren van deze twee mensen komen mooi tot hun recht. Voor Demetrius is het doel handel, groei en welvaart; dat zijn woorden die we vereenzelvigen met de economie, met de markt. De drijfveren van de stadssecretaris, de politicus, zijn daarentegen recht, orde, rust en stabiliteit.

Opmerkelijk is natuurlijk het zwijgen van Paulus. Van de kerk, zou ik haast zeggen. Zowel zijn leerlingen als het Evangelie vriendelijk gezinde overheidsfunctionarissen weerhouden Paulus ervan om handelend op te treden.

Staat dit gebeuren nu symbool voor het botsen van het Evangelie op de economie? En dient bij zo’n botsing de overheid de markt erop te wijzen dat je, indien er een geschil bestaat, je kunt wenden tot rechtszittingen en proconsuls?

Aan de hand van Handelingen 19 wil ik stilstaan bij de zogenaamde botsing die lijkt plaats te vinden tussen het Evangelie (breder gezien misschien de ideeën van een rechtvaardige wereld) en de economie. En dan vooral tussen het Evangelie en de markt.

Hebzucht

De discussie in het publieke domein speelt zich vaak af als een soort keuzestrijd tussen ”markt” en ”overheid”. Alsof het de taak van de politiek is om instrumenteel tot een juiste organisatie van deze twee fenomenen te komen. De markt wordt bepaald door de euro, het overheidsbeleid door de stemmen.

De bestudering van de economie hangt samen met de Industriële Revolutie. Adam Smith stapt naar voren als pleitbezorger van de vrije markt. Wanneer we de vrije markt zijn werk laten gaan, leidt dit tot de grootst mogelijke welvaart voor iedereen. Met daarbij de acceptatie dat de ondeugd de eigenlijke bron van het algemeen welzijn is. Een losbandig persoon handelt uit slechte neigingen, „maar dit levert werk op voor kleermakers, dienstknechten, parfumeurs, koks en dames van lichte zeden, die op hun beurt weer bakkers, timmerlui enzovoort nodig hebben.” De hebzucht van de losbandige is in deze optiek dus tot nut van de maatschappij als geheel.

Ligt de redenering van Demetrius niet een beetje in het verlengde hiervan? Voor hem gaat de discussie niet over het gelijk van Artemis tegenover het gelijk van het Evangelie van Jezus Christus. Niet Artemis staat op het spel, maar de eigen portemonnee!

Weldoordachte regels

In de politiek zijn er grofweg drie verschillende visies op de economie. 1. de liberale visie: een ongeremde, vrije markt als oplossing voor sociale problemen; 2. de socialistische visie: de economie of de markt als het grote kwaad dat beteugeld moet worden door de overheid; 3. de christendemocratische visie: economie als dienst aan het goede samenleven. Zo bezien is de economie een immens samenwerkingsproject, waarbij geld en welvaart niet de uiteindelijke maatstaf zijn, maar welzijn. De economie is dienstbaar aan het goede samenleven tussen mensen, opdat een ieder tot bloei en groei kan komen.

Dus noopt de geschiedenis van Demetrius ons tot ethische bezinning op wat economie is… Met die bezinning houden we ons te weinig bezig. Ik ben te neocalvinistisch om de werkelijkheid te verengen tot een keuze tussen ”markt” en ”overheid”. Beide dienen genormeerd te worden, wil er sprake zijn van werkelijke vrijheid.

Mijn boodschap is dat een vrije markt niet een natuurfenomeen is, niet een ideaaltypische situatie. Elke markt is genormeerd, en een product van regels, van checks and balances. Bij ”vrije markt” moeten we niet denken aan een markt zonder regels, maar aan een markt met weldoordachte regels. En waar regels zijn, is moraal.

Te eenvormig

Ik heb beeldjes gezien van de godin Artemis van Efeze. Als Demetrius die beeldjes inderdaad vervaardigd heeft, dan moet hij een goed vakman zijn geweest. Maar mijns inziens was hij was gevangen in de opvatting dat het in de economie louter om geld gaat. Kwamen de echte creatieve talenten van de zilversmid en zijn ambachtslieden wel vrij?

De industrieel Henry Ford kwam bij een Indiaanse vakman die een beeldje had gemaakt. Hij kocht dat beeldje voor 10 dollar. Hij vroeg of hij nog tien precies dezelfde beeldjes kon krijgen, om te schenken aan vrienden. Daarbij ging hij ervan uit dat hij voor tien precies dezelfde beeldjes 80 dollar zou moeten betalen. De Indiaanse ambachtsman zei: „Tien precies dezelfde beeldjes? Dat kost u 200 dollar. Dat is zulk afstompend werk.”

Was het voor Demetrius niet beperkend dat hij elke keer hetzelfde beeldje van Artemis maakte? Onze kritiek op de huidige markt is dat alles te eenvormig is. Producenten krijgen te weinig ruimte voor hun eigen identiteit. Waarom eten we massaal Parmaham of Yorkham? Het gevolg is gesleep met dieren. Waar ligt in de supermarkten in Den Haag de ham uit Rijnsburg? Breng de schepping en je opdracht om deze te bewerken en te bewaren in de economie, en de waarde neemt toe. Tegelijk krijgen de producenten en consumenten meer vrijheid. Zelfs in het kiezen. Juist in het kiezen!

Dienstbaar

Consumenten en producenten hebben de taak om samen normen die dienend zijn te stellen. Bij producenten spelen daarbij ook hun werknemers en toeleveranciers een rol. Normen moeten niet alleen opgelegd worden door een overheid, maar ook ontstaan in de dialoog binnen de markt. In zo’n situatie had Demetrius voorwerpen kunnen maken die zijn klanten echt van nut waren geweest.

Die andere opstelling van consumenten en producenten begint met anders kijken. Met een andere visie dan de dominante visie op economie. Wanneer economie zo begrepen wordt, kan er van een botsing tussen economie en Evangelie geen sprake zijn.

De tempel van Artemis, een van de zeven wereldwonderen uit de oudheid, staat er niet meer. Het verdienmodel dat Demetrius voorstelde, was er niet een voor de lange duur. De opdracht voor christenpolitici is te werken aan een wereld waarin we elkaars waarde ontdekken. Te werken aan een economie die dienstbaar is aan de Schepper, de schepping en de schepsels. Opdat we werkelijk vrij worden!

De auteur is lid van de CDA-fractie in de Tweede Kamer. Dit artikel is een iets verkorte weergave van de toespraak die hij op 21 juni hield tijdens de residentiepauzedienst in de Waalse Kerk in Den Haag.