„Ik wil er niet al te dramatisch over doen”, valt Mekelberg direct met de deur in huis. Maar de Israëlische hoogleraar maakt zich wel degelijk grote zorgen om de wereldwijde verhoudingen, vertelt hij telefonisch vanuit Londen. Nog niet eens zozeer om actuele gebeurtenissen zelf, zoals het conflict in Oekraïne, maar meer om het grote patroon waar deze ontwikkelingen deel van uitmaken.

Mekelberg is verbonden aan de prestigieuze denktank Chatham House in Londen. Eerder doceerde hij aan King’s College en tot vorig jaar was hij hoofd van de vakgroep internationale betrekkingen en sociale studies aan Regent’s University, eveneens in de Britse hoofdstad.

„We hebben na 1945 een systeem van vrede, veiligheid en mensenrechten proberen te creëren”, legt de wetenschapper uit. „Dat was nodig om de wereld te laten overleven en als het even kon er een betere wereld van te maken. Die zorgvuldig opgebouwde internationale veiligheidsarchitectuur van na de Tweede Wereldoorlog staat op instorten.”

Hoe komt dat?

„Laat ik als positief punt vooropstellen dat we erin geslaagd zijn een Derde Wereldoorlog te voorkomen. De planeet is niet ten onder gegaan aan een alles vernietigend nucleair conflict. En: door globalisering hebben internationale betrekkingen en relaties tussen mensen wereldwijd een enorme vlucht genomen.

Dat is echter een vernislaag, waar we graag steeds weer een laagje op aanbrengen. Daarmee verliezen we uit het oog dat we hebben gefaald om lessen uit de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog te trekken. Nationalisme en verdeeldheid tussen volken en bevolkingsgroepen steken meer dan ooit tevoren de kop op.

De opkomst van populistische leiders als Orban, Bolsonaro en Trump is daarbij illustratief. Zij zetten zich af tegen bestaande instituties. Ik zie dat ook hier in het Verenigd Koninkrijk. Brussel krijgt overal de schuld van. Dat heeft tot de zinloze brexit geleid en bracht Boris Johnson aan de macht. Daar betalen we nu de prijs voor. Zelfs in een tolerant land als Nederland zie je het nationalisme en de weerstand tegen migranten groeien.

Na de euforie over het einde van de Koude Oorlog zijn de grootmachten bovendien bezig aan een herleving, inclusief alle rivaliteit die daarbij hoort.

Kortom, we zijn internationaal bezig aan een voortgang in achteruitgang en we zijn daar niet goed op voorbereid. Ook de internationale instituties niet.”

Wordt het debat over die wereldwijde ontwikkelingen wel gevoerd?

„Als er één instituut is waar dat debat had moeten worden gevoerd, dan zijn het de Verenigde Naties. De VN zijn echter niet in staat gebleken om het voortouw te nemen in de discussie over de staat van de wereld.

Al tientallen jaren wordt er over hervorming van de VN gesproken. Wat mij betreft zitten we nu op het punt dat je moet zeggen: hervormen of opheffen. We hebben dat in de jaren dertig met de Volkenbond gezien. Na een slepende discussie is die ook opgeheven en hebben we de VN opgetuigd. Dat was ook heel hard nodig, laat dat duidelijk zijn.

De VN zijn echter achter de ontwikkelingen aan gelopen en zijn in de loop der jaren steeds meer gepolitiseerd geraakt. Kijk alleen maar naar de Mensenrechtenraad.

De huidige secretaris-generaal, Antonio Guterres, is kennelijk niet moedig genoeg om een leidende rol te pakken in het debat over de achteruitgang van het internationale bestel. Terwijl het VN-Handvest hem meer dan genoeg handvatten biedt om lidstaten bijeen te roepen en die discussie te voeren. Die houding leidt ertoe dat de VN slechts waarnemer blijven, in plaats van proactief op te treden. Dat leidt op termijn tot de ondergang van het instituut.”

U sprak over herleving van grootmachten. Waar hebben we het dan concreet over?

„In de eerste plaats toch de Verenigde Staten. Hoewel het nog te vroeg is om vast te stellen hoe de positie van Amerika in de wereld zich daadwerkelijk zal ontwikkelen. Het land is na vier jaar Donald Trump nog maar net terug op het internationale toneel.

We moeten ook niet vergeten met welke enorme interne spanningen en tegenstellingen de VS te maken hebben. Dat zijn zonder meer giftige krachten in een samenleving. Dat is voor ons als niet-Amerikanen lastig te begrijpen. Tegelijkertijd: als er één land is dat er weer bovenop kan komen, dan is het Amerika. En het is ook nodig, in het belang van een vrije wereld.”

Wat Europa betreft: ik beschouw het als een mislukking dat Europa er niet in is geslaagd zich tot een grootmacht op het wereldtoneel te ontwikkelen. Als je naar de idealen van de jaren vijftig kijkt, toen de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal werd opgericht, dan had Europa nu een speler van wereldformaat moeten zijn. In plaats daarvan ziet de Europese Unie zich op dit moment met levensgrote interne uitdagingen geconfronteerd. Het is voor mij een grote vraag of de EU in staat is zich te herpakken.

Over China zijn we naïef geweest. We dachten dat de Volksrepubliek door het liberaliseren van de economie ook naar een vrijer politiek systeem zou bewegen. Dat is een illusie gebleken. Kijk maar naar wat er in Hongkong gebeurt. Hetzelfde geldt voor Rusland. Dan hebben we nog de overige BRICS-landen, Brazilië, India en Zuid-Afrika. Zij lijken vooralsnog verstrikt in interne politieke strubbelingen.”

Hoe naïef zijn we over China? Kan Peking relatief ongestoord zijn gang gaan nu alle aandacht naar Rusland en de oorlog in Oekraïne uitgaat?

„Tot op zekere hoogte is dat absoluut het geval. Zeven maanden geleden waren alle ogen op China gericht. Nu is de aandacht volledig naar Rusland en Oekraïne verschoven. Peking gaat echter wel gewoon rustig door met het uitvoeren van zijn beleid.

Wat zal het Westen dan bijvoorbeeld doen als China militaire actie tegen Taiwan onderneemt of de Zuid-Chinese Zee blokkeert? Wat kunnen we überhaupt doen als de Volksrepubliek haar militaire capaciteit verder uitbouwt om haar strategische belangen te verdedigen?

De grote vraag voor de Chinezen zal zijn hoe Rusland uit de oorlog in Oekraïne komt. Dit conflict heeft duidelijk de zwakheden van Moskou aangetoond. Peking is er natuurlijk beducht voor dat China een soortgelijk lot treft als het op avontuur gaat. Tegelijkertijd is de Chinese economie veel sterker dan de Russische, dus China kan meer hebben.

Ik verwacht dat China even pas op de plaats maakt en zijn positie heroverweegt in het licht van de huidige ontwikkelingen. Het zal een balans zoeken tussen het aanwenden van ”strong en soft power” om zijn beleid kracht bij te zetten. Tegelijkertijd zou een verzwakt Rusland mogelijkheden kunnen bieden voor een hernieuwde dialoog tussen Washington en Peking.”

Hoe moet de wereld in de nabije toekomst met Rusland omgaan?

„We moeten heel duidelijk zijn over onze rode lijnen. Het aantasten van de soevereiniteit van buurlanden en het schermen met het uitroeien van nazistische elementen zijn absoluut onacceptabel. Evenals het Russische argument dat het Westen het conflict in Oekraïne zou hebben geprovoceerd. Het Russische buitenlandse optreden van de afgelopen jaren heeft juist alle reden gegeven om de NAVO uit te breiden.

Zolang we nog ’s morgens wakker worden met het nieuws dat er weer zestig burgerdoden bij een Russische aanval zijn gevallen, is er weinig reden tot optimisme en toenadering.

Tegelijkertijd dienen we naar mijn mening de deur open te houden voor een nieuw, veranderd Rusland. Dat is niet alleen in ons belang, maar ook in dat van de Russen zelf.”

Kunt u al iets zeggen over de vraag of zich de contouren van een nieuwe wereldorde beginnen af te tekenen?

„Er zal uiteindelijk weer een nieuw multipolair systeem ontstaan, dat zichzelf min of meer in evenwicht houdt. Het is nu nog lastig te zeggen hoe stevig de strategische balans zal zijn. Veel zal afhangen van de rol die de VS op zich nemen.

Na de verkiezingen van Joe Biden als president hebben we gezien dat Amerika zich opnieuw sterk met Europa inlaat. Die bemoeienis zal ook de komende tijd bepalen hoe wij als westerse wereld in de internationale gemeenschap staan. Duidelijk is in elk geval dat de verhouding tussen Europa en de VS een heel andere zal zijn dan die ten tijde van de Koude Oorlog en kort daarna. Toen overheerste het triomfantalisme.

Inmiddels hebben de VS hun lessen in Irak en Afghanistan geleerd. Dat maakt dat Washington toch op een andere manier met de wereld omgaat. Dat moet ook ons tot het inzicht brengen dat onze rivalen het niet altijd bij het verkeerde eind hebben. Op zijn minst moeten we hun belangen respecteren. Zonder onze eigen waarden op te geven.”

U bent afkomstig uit het Midden-Oosten. Hoe ziet u de toekomst van deze regio?

„Ik zie in het Midden-Oosten een zekere volwassenheid ontstaan om zelf oplossingen voor onze problemen te vinden. Te lang hebben we het van de buitenwereld verwacht. De Abrahamakkoorden (recente vredesregeling tussen Israël en een aantal Arabische landen, RD) zijn denk ik een goed voorbeeld van de nieuwe dynamiek die zich heeft ontwikkeld – simpelweg door met elkaar te praten.

Dan zie ik zelfs mogelijkheden om met Iran tot een vergelijk te komen. Het zou al veel helpen om alles wat in de Islamitische Republiek gebeurt niet onder de noemer van kwaad te scharen. De nucleaire ambities van Teheran –hoewel ze zeer belangrijk en gevaarlijk zijn– vormen slechts een aspect van de uitdagingen die we in de relatie met dit complexe land onder ogen moeten zien. Hoe dan ook zal Iran niet uit het Midden-Oosten verdwijnen. Het is een belangrijke speler om rekening mee te houden.”