Poetin trok alle aandacht naar zich toe. Voor het oog van de hele wereld dirigeerde hij zijn hele eigen regering. Belangrijke sleutelfiguren in zijn kabinet werden als klein kind in de hoek gezet. Terwijl alle camera’s draaiden, oreerde hij vanachter zijn bureau over de wereldgeschiedenis en vervolgens stuurde hij een heel leger op pad om zijn eigen invloedssfeer verder uit te breiden. Politieke tegenstanders verdwijnen steevast van het toneel. Zijn macht is vooral gebaseerd op angst voor de gevolgen wanneer je niet naar hem luistert.

Machtsvertoon zagen we ook in de topsport en de showbusiness. Voetbaldirecteuren en filmregisseurs vertonen kennelijk gemakkelijk grensoverschrijdend gedrag. Heel wat vrouwen geven aan dat ze onbehoorlijk en smerig bejegend zijn door mannen van wie ze afhankelijk waren. Wanneer mensen op posities komen waar ze de carrière van anderen kunnen maken of breken, ontstaan er zomaar heel ongewenste gedragingen. Hun macht is voor een groot deel gebaseerd op het wel of niet kunnen geven van goede posities of beloningen.

Macht kan ook ontstaan doordat de maatschappij iemand die macht toekent vanwege bepaalde regels of tradities. Deze mensen benaderen we met een bepaald ontzag of eerbied. Het is vaak een innerlijk moreel besef dat maakt dat mensen zich aan hoogwaardigheidsbekleders onderwerpen. Gezag is door God Zelf gegeven, maar mensen kunnen daar wel op een heel verkeerde manier invulling aan geven. Ook hiervan hebben we afgelopen tijd gezien dat het kan leiden tot machtsmisbruik en onbehoorlijk gedrag.

Ook allerlei andere zaken kunnen de ene mens macht geven over de andere. Mensen met unieke vaardigheden kunnen het salaris vragen dat ze willen. Mensen die unieke kennis hebben of weet hebben van een groot geheim kunnen hiermee anderen soms eenvoudig chanteren. Uiteindelijk geeft alles waarmee mensen hun omgeving en het gedrag van anderen kunnen beïnvloeden macht. Soms is macht heel nuttig: als er geen overheid was, zou onze maatschappij een chaos worden. Soms is macht heel functioneel: als een baby begint te huilen, schiet je als ouders overeind om te kijken wat er aan de hand is. Maar soms is macht ook heel kwalijk en leidt die tot onderdrukking, uitbuiting en grensoverschrijdend gedrag. Het is daarom ook van groot belang om macht te beteugelen. Een paar zaken kunnen daarbij helpen.

Macht is verslavend. Experts geven aan dat het ervaren van macht leidt tot het vrijkomen van hormonen in het lichaam, zoals testosteron en dopamine. Dat geeft een soort gevoel van verzadiging en zucht naar meer. Wanneer je er maar lang genoeg mee doorgaat, wordt het steeds moeilijker om weer afstand te nemen van de macht. Wanneer mensen meer dan tien of vijftien jaar op belangrijke posities zitten, wordt de kans dat ze zich onhebbelijk of zelfs onoorbaar gaan gedragen steeds groter. Leiders doen er goed aan om te bedenken wanneer het tijd wordt een stapje terug te doen.

Macht is situatiegebonden. Omstandigheden kunnen ertoe leiden dat situaties met ongelijke verhoudingen ontsporen. De kans op grensoverschrijdend gedrag wordt wel heel groot wanneer een filmster alleen op de kamer van de regisseur moet komen. Maar ook in pastorale situaties ligt dit gevaar regelmatig op de loer. De kamerdeur openlaten, meerdere mensen toelaten en niet al te lange contacten kunnen helpen om dit soort situaties te voorkomen.

Macht is ook relatief. Machtsmisbruik bloeit op wanneer er geen tegenmacht meer is. Kritiek wordt nogal eens als negatief ervaren door mensen die leidinggevende posities hebben. Maar toch zijn het juist de kritische tegenhangers die helpen voorkomen dat macht ontspoort. Organisaties doen er wijs aan om vertrouwenspersonen en klachtencommissies écht onafhankelijk te laten zijn en deze buiten de eigen invloedssfeer te organiseren. En tot slot: koester de mensen die van tijd tot tijd een (opbouwend) kritisch tegengeluid laten horen. Dat houdt macht gezond en heilzaam.

De auteur is hoogleraar kinderlongziekten.