SIRE wil met haar campagnes mensen aanzetten tot denken over kwesties die weinig tot geen aandacht krijgen maar dit wel verdienen en deze bespreekbaar maken in onze samenleving. In een spotje van deze campagne zijn een vader en een zoon te horen, kort voor een operatie die de vader moet ondergaan. Hij probeert met zijn zoon in gesprek te gaan over wat als de operatie niet goed zou aflopen. Maar het mislukt, de zoon deinst terug voor dit gesprek met de woorden: „Ah joh, doe niet zo gek. Je bent zo weer de oude. Ik ehh… heb trouwens de serre in de lak gezet. Ga je mooi vinden!” Wat mij vooral opviel en bijbleef, was het bijna tastbare gevoel van ”er alleen voor staan” bij de vader, als de zoon over zijn zorg heen praat.

Praten over de dood is niet gemakkelijk, zeker niet met iemand voor wie het sterven aanstaande is. Haarscherp staat mij het moment nog voor de geest waarop ik voor het eerst zo’n gesprek voerde. Het was in het begin van mijn opleiding tot verpleegkundige, tijdens mijn eerste stageperiode op een chirurgische afdeling van het ziekenhuis. Ik had eerder wel enkele keren het sterven van nabij meegemaakt, alle keren volslagen onverwacht door acute ziekten en ongevallen. Ik kende de verbijstering en ontreddering die volgen op zo’n plotselinge dood. Ik had het verdriet ervaren, ook zelf. Ik had gezien hoe dit bij sommigen de behoefte geeft om te praten, terwijl anderen juist stilvallen. Maar voor mijn stage had ik nog nooit met iemand over diens naderende sterven gesproken.

Ik had een aantal dagen gewerkt. Omdat ik de dagen daarna enkele dagen school zou hebben, ging ik ‘mijn’ patiënten gedag zeggen, ook een terminaal zieke man. Hij lag alleen op een kamer. Terwijl ik naast zijn bed zat, voelde ik het ongemak: „Wat zal ik zeggen? Wat kán ik eigenlijk zeggen?” Ik weet niet meer precies wat ik gezegd heb, wel dat ik de indruk had dat we allebei beseften dat hij na mijn schooldagen waarschijnlijk niet meer zou leven. Maar allebei brachten we dat niet onder woorden. Het maakte de stiltes die vielen zwaarbeladen. En toch, ondanks mijn onbeholpenheid en onervarenheid blijft het me bij als een goed moment.

In de zorg is de dood nooit ver weg. In de jaren daarna heb ik nog vaak gesprekken mogen hebben met mensen over hun ziekte, het naderende sterven en wat dat voor hen betekent. Het zijn bijna altijd gesprekken waarin stiltes vallen, waarin het soms zoeken is naar de juiste woorden, die zich niet altijd laten vinden. Ik ontdekte dat dit niet erg is. Juist door het gesprek wel aan te gaan, te vragen, te luisteren, te reageren, krijgen ook die stiltes betekenis en waarde.

Maar in al deze gesprekken is het altijd de ander voor wie de dood nadert. Soms peins ik over hoe het zal zijn om verder te leven na het sterven van mensen die mij heel dierbaar zijn. Ineens realiseerde ik me dat het ook in die overpeinzingen altijd de ander is op wie de dood betrekking heeft, niet op mijzelf. Het SIRE-spotje, dat zo sterk het perspectief van ”er alleen voor staan” van de vader naar de voorgrond trok, maakte me daarvan bewust. Ik blijk niet de enige te zijn, de campagne laat zien dat slechts zo’n 16 procent van de bevolking bezig is met het eigen sterven. Blijkbaar is het moeilijkst van alles te denken en te praten over het eigen sterven. Daarom is het belangrijk dat we daartoe uitgedaagd worden. De oude Latijnse spreuk ”memento mori”, die lang uit de maatschappij weggedrongen was, is nog steeds van betekenis. Ook anno Domini 2022.

De auteur is universitair hoofddocent bij de afdeling verplegingswetenschap van het UMC Utrecht.