Sinds eind november 2021 worden we door de Amerikanen gewaarschuwd dat de Russen Oekraïne kunnen binnenvallen. Eind november heette het „binnen een paar dagen.” Later werd gemeld dat de Russen Oekraïne „vrijwel zeker” zullen binnenvallen. Zeer recent meldde Amerika dat de Russen „elk moment” kunnen binnenvallen en „misschien wel vannacht.” Dat is de nacht waarin ik dit stuk begin te schrijven, die van 15 op 16 februari.

Nederlanders, Belgen en Amerikanen hebben in voorgaande dagen van hun regeringen het dringende advies gekregen Oekraïne te verlaten. De VS hebben hun ambassade inmiddels verplaats van Kiev naar Lviv (Lvov, Lemberg) en Amerikanen kregen op 14 februari het advies ook Wit-Rusland te verlaten. Oostenrijk (geen NAVO-lid) liet weten het ontruimen van westerse ambassades in Kiev onverstandig te vinden. Vlodimir Zelenski, president van Oekraïne, gaat het de laatste tijd ook allemaal een beetje te hard. Amerika lijkt niet te kunnen wachten en tart Rusland bijna om „zijn ware aard te tonen.” Ramkoers.

Hersteld zelfvertrouwen

We weten al langer dat het politieke regime in Rusland niet deugt. Met veel andere „ondeugdelijke” landen onderhoudt Amerika echter goede betrekkingen. Nederland doet dat ook. Vanwege economisch gewin. Om de lieve vrede. Dit laatste vind ik een heel fatsoenlijke overweging. De VS hadden een bijzondere betrekking met de USSR en hebben nu een bijzondere betrekking met de Russische Federatie, de belangrijkste opvolgerstaat van de USSR.

Rusland is de „oude vijand.” Nu niet meer omdat Rusland communistisch is, maar omdat het zich gedraagt als een grootmacht. Wij, dat zijn Amerika en veel andere NAVO-landen, zijn weer in de oude groef geschoten. Wij en de Russen zijn elkaars vijanden. Rusland wil er niet van weten dat de VS na de ondergang van de USSR de enige overgebleven wereldmacht zouden zijn. Rusland wil zich niet gedragen alsof het in de Koude Oorlog door de VS is overwonnen. En dat is precies wat Amerika wel wenst. Rusland is immers een land met een bnp niet veel groter dan dat van Spanje. Het heeft 144 miljoen inwoners, slechts drie keer zo veel als veel kleinere Spanje. Dus per hoofd van de bevolking zijn de Russen nog armoedzaaiers ook. Maar toegegeven, Rusland heeft een groot landoppervlak (dat ze kennelijk nog niet groot genoeg vinden) en een groot militair apparaat, inclusief kernwapens. Het nucleaire potentieel van Rusland is inderdaad alleen te vergelijken met dat van de VS. Amerika is kennelijk van oordeel dat de Russische Federatie zich onderdanig moet gedragen en níét moet doen alsof ze in de grote wereldpolitiek iets voorstelt. In de trant van: Jullie hebben de Koude Oorlog verloren en wij (de NAVO, het Westen, maar vooral wij, de VS) hebben jullie klop gegeven.

Rusland heeft keer op keer laten weten zich niet in die door de VS bedachte positie te zullen schikken. Volgens president Poetin (in een welbekende, in 2007 in München uitgesproken rede) heeft het einde van de bipolaire wereld geen unipolaire wereld opgeleverd, met Amerika als de enige overgebleven pool, maar een multipolaire wereld. In 2007 had Rusland de economische schade die het door het opbreken van de USSR en de regimewisseling had opgelopen, eindelijk, na bijna twintig jaar, hersteld. In 2007 was Rusland, in bnp gemeten, eindelijk weer terug op het niveau van 1989, Ruslands economische hoogtepunt in de Sovjettijd. Maar al in de jaren 90, nog onder president Jeltsin, had Rusland aangegeven Amerika niet te erkennen als „politieagent van de wereld.” In 2007 herhaalde Poetin wat al langer Ruslands positie was, maar met hersteld zelfvertrouwen.

NAVO-expansie

Eerder had Rusland de uitbreiding van de NAVO met nieuwe lidstaten uit de voormalige Sovjetinvloedssfeer, onder protest, moeten dulden. In 2004 nog werden de voormalige USSR-republieken Estland, Letland en Litouwen NAVO-lid. Na 2007 zette de NAVO haar expansie naar het oosten voort. Onder de Amerikaanse president George W. Bush werd in 2008 NAVO-lidmaatschap ook Georgië en Oekraïne in het vooruitzicht gesteld. Dat was buitengewoon dom, wat Frankrijk en Duitsland onmiddellijk beseften, maar wat Bush (mogelijk op instigatie van vicepresident Dick Cheney) toch heeft doorgezet. Georgië onder Michail Saakasjvili kreeg van Amerika voor een miljard dollar aan wapens.

Door deze westerse steun gesterkt, heeft „Amerika’s beste vriend” Saakasjvili vervolgens geprobeerd Zuid-Ossetië gewapenderhand opnieuw onder het gezag van Tbilisi (hoofdstad en bestuurlijk centrum van Georgië) te brengen. Het Russische leger kwam daarop in actie en „bevrijdde” Zuid-Ossetië (opnieuw). Inmiddels is Zuid-Ossetië door een aantal staten (waaronder Rusland) als zelfstandige staat erkend. Dit maakt herintegratie van Zuid-Ossetië in Georgisch staatsverband moeilijker dan ooit. Die ramkoers heeft „het Westen” toen weinig opgeleverd. Oekraïne is trouwens veel belangrijker dan Georgië, zowel voor Rusland als voor het Westen.

Protesten in Kiev

De belofte die Bush (de NAVO) aan Georgië en Oekraïne deed, was nog op een andere manier opmerkelijk. De NAVO was bedoeld (is bedoeld?) om, door een verdrag van onderlinge militaire bijstand, democratische landen te verdedigen tegen (antidemocratische) militaire agressie. Georgië noch Oekraïne kon in 2008 al een democratie worden genoemd. Saakasjvili had via de straat, pas na een revolutie, president van Georgië kunnen worden. Viktor Joesjtsjenko was na betwiste verkiezingen en revolutionaire woelingen in 2004-2005 (die staan wel bekend als de ”Eerste Maidan”, omdat ze plaatshadden op de Maidan nezalezjnosti, het Onafhankelijkheidsplein in Kiev) tot president van het onmiskenbaar sterk verdeelde Oekraïne gekozen. Maar ook Joesjtsjenko’s bewind zou geen periode van democratische stabiliteit inluiden. In 2014 volgde immers de ”Tweede Maidan” of ”Euromaidan”.

Viktor Janoekovitsj, die, ook volgens westerse waarnemers, in eerlijke verkiezingen in februari 2010 tot president van Oekraïne was verkozen (en Viktor Joesjtsjenko opvolgde) werd begin 2014 geconfronteerd met opstand en revolutionair verzet in het centrum van Kiev. Aanleiding? Janoekovitsj had op het laatste moment geweigerd het associatieverdrag van Oekraïne met de Europese Unie te ondertekenen. Janoekovitsj wilde, op het eind, nog een paar miljard euro „extra.” De EU wilde hem zo veel niet geven. Rusland wel. Rusland had sowieso nog voor een kapitaal van Oekraïne tegoed voor door Oekraïne wel ontvangen maar nog niet betaald gas. Daar kon, wat Poetin betrof, een streep door en Poetin wilde Janoekovitsj ook nog geld lenen.

Poetin hield zo hoop op aansluiting van Oekraïne bij de Euraziatische Economische Unie (EEU), bedoeld als tegenhanger van de EU. Die EEU ging uiteindelijk in 2015 ook wel van start, maar zonder Oekraïne. Daar had de ”Euromaidan” voor gezorgd. Janoekovitsj moest het veld ruimen en Oekraïne keerde zich opnieuw tot het Westen.

Janoekovitsj was een boef, hoor je dikwijls, en die opstand, die Tweede Maidan, was helemaal gerechtvaardigd. Janoekovitsj was inderdaad een boef. Maar hij was ook al een crimineel, een straatschenner en een kleptomaan toen de EU met hem onderhandelde over het associatieverdrag van de EU en Oekraïne. Toen Janoekovitsj nog „onze” kant leek te kiezen, kon het ons kennelijk weinig schelen dat hij niet deugde. Dit heet geopolitiek. Rusland doet eraan en „wij” doen er ook aan. En niet pas sinds 2021, 2014 of 2007.

Corrupt

Janoekovitsj werd opgevolgd door Petro Porosjenko. Werd Oekraïne onder hem soms een democratie? Onder Porosjenko heeft een aantal oligarchen in Oekraïne een paar veren moeten laten, maar aan het oligarchische bewind zelf veranderde weinig. Eén miljardair ging er zelfs op vooruit: president Porosjenko zelf. Vlodimir Zelenski heeft in 2019 de presidentsverkiezingen van Porosjenko gewonnen met twee beloften. Hij zou vrede met Rusland zoeken en optreden tegen de oligarchen en de corruptie.

Oekraïne was (en is nog steeds, naar ik vrees) nauwelijks minder corrupt dan Rusland. De vermogensongelijkheid is er zeer groot. De economische ellende voor de gewone man lijkt er permanent (het bnp per hoofd van de bevolking is slechts een derde van dat in Rusland). Het land heeft een ineffectief bestuur. Er is meer politieke vrijheid dan in Rusland. Die vrijheid bestaat misschien mede dankzij de ineffectiviteit van het bestuur en dankzij de „verkaveling van de macht” tussen de verschillende staatsapparaten en tussen de „domeinen” van de verschillende oligarchen. Maar een gevestigde democratie?

Na zijn verlies heeft Porosjenko Oekraïne verlaten, na te zijn beschuldigd van verraad. Hij keerde een paar weken geleden naar Oekraïne terug, maar werd op het vliegveld van Kiev niet gevangengenomen, ondanks een arrestatiebevel tegen hem. Inmiddels heeft een rechtbank in Kiev bepaald dat Porosjenko zijn rechtszaak thuis mag afwachten. Hij staat thans in de opiniepeilingen bijna op gelijke hoogte met Zelenski, elk met de steun van bijna een kwart van de bevolking.

Opendeurpolitiek

Rusland wil niet dat Oekraïne NAVO-lid wordt. Het wil geen (Amerikaanse) (kern)wapens op een paar minuten vliegafstand van Moskou. De Krim met Sebastopol NAVO-gebied? Geen denken aan. Rusland nam de Krim en Sebastopol in 2014 in om dat te voorkomen.

Wij, de NAVO maar vooral de VS, dreigen al maandenlang met zeer ernstige maatregelen als Rusland Oekraïne verder binnenvalt. Met de kans op een wereldoorlog, suggereerde president Biden. En dan met het risico van gebruik van onze kernwapens, liet Rusland weer weten. Hoewel Oekraïne (nog) geen NAVO-lid is en artikel 5 (militaire bijstandsverplichting) niet van kracht is.

De Verenigde Staten hebben tot nog toe een ramkoers gevolgd. Rusland moet „terug in het hok.” Verder valt er volgens de VS niet veel te zeggen, want „Oekraïne bepaalt zijn eigen lot” en wij, de VS, houden vast aan onze „opendeurpolitiek.” Dat wil zeggen: uitbreiding van de NAVO met wie wij willen. Met de voortdurende suggestie dat „wij” ook Oekraïne binnen de NAVO willen en wij dus het „veiligheidsvraagstuk” voor Rusland niet gaan oplossen. Immers, als Rusland zich gedraagt zoals wij willen (zonder de pretentie een regionale mogendheid te zijn), heeft Rusland helemaal geen „veiligheidsvraagstuk.”

China

Die ramkoers is gevaarlijk omdat deze Rusland slechts twee mogelijkheden geeft: toeslaan of toegeven, zelfs zonder gelegenheid voor een eervolle terugtocht.

Deze onverzoenlijke, confronterende politiek, die al voor 2014 bestond maar daarna stevig is aangezet, heeft nog een ander groot nadeel. Door die houding jegens Rusland, inclusief de dreiging (door de VS, niet door bondskanselier Scholz) om de gaspijpleiding Nord Stream 2 alsnog niet te openen, en misschien helemaal geen gas en geen olie en geen andere waar van Rusland meer af te nemen, dwingt men Rusland bijna om zich nader te verbinden met (en afhankelijk te maken van) China. Door deze confronterende politiek wordt China alleen maar sterker. En dat terwijl, ook volgens de VS, China de grootste bedreiging vormt van „de wereldorde zoals wij die kennen.”

Een uitweg is mogelijk nog steeds het terugkeren naar de afspraken die in 2014 en 2015 in Minsk tussen Oekraïne en Rusland zijn gemaakt, met tussenkomst en onder begeleiding van Frankrijk en Duitsland. Het gesprek weer beginnen met datgene waarover men het destijds wél eens kon worden. Dat is beter dan voortdurend Amerikaans en Russisch wapengekletter. En dat is ook precies, als ik het goed heb begrepen, het doel van de recente bemoeienis van de Franse president Emmanuel Macron en de Duitse bondskanselier Olaf Scholz, die beiden onlangs een bezoek brachten aan zowel Kiev als Moskou.

Die akkoorden betekenen een zekere mate van federalisering van Oekraïne doordat aan de Russisch-culturele delen van Oekraïne een mate van zelfbestuur wordt gelaten. Veiligheidsgaranties kunnen Oekraïne ook op een andere manier worden gegeven dan door het lidmaatschap van de NAVO. Dat (dreigende) lidmaatschap zou Oekraïne de permanente vijandschap van Rusland opleveren, dus hoe veilig ben je dan? Een „bijwerken en uitvoeren” van de Minsk-akkoorden zou veel moeilijker, zo niet onmogelijk worden, als de „volksrepublieken” Loehansk (Loegansk) en Donetsk door Moskou als soevereine staten zouden worden erkend.

Van de Nederlandse politieke autoriteiten vernamen we helaas eerder steun voor de Amerikaanse aanpak dan voor Frankrijks en Duitslands Europese alternatief. De Europese veiligheidspolitiek van Nederland gaat wel vaker via Washington. Men kan de NAVO-gelederen echter ook „gesloten” houden door Berlijn en Parijs te steunen in hun poging de crisis aan de grenzen van Oekraïne en Rusland op te lossen. Rusland is trouwens afgelopen nacht niet binnengevallen, maar het is niet rustig gaan slapen.

De auteur is politicoloog, Ruslandkenner en docent aan de Universiteit Leiden.