Hoe de coldcase rond Anne Frank verkruimelde
Het nieuwste boek over Anne Frank riep al direct een storm van kritiek op. De uitgever bood maandag excuses aan en gaat het boek voorlopig niet bijdrukken. Wil het buitenland nu ook even meeluisteren?
Het buitenland luistert niet, constateerde het Nieuw Israëlietisch Weekblad (NIW) vorige week. Over de grens „werden de bevindingen van het coldcaseteam gepresenteerd als de waarheid met hoofdletters. Tegenspraak was er zeer minimaal, waardoor wereldwijd, zelfs in Israël, de conclusies als waarheid zijn aangenomen.”
Dat een Joodse notaris is aangewezen als verrader van de onderduikers aan de Amsterdamse Prinsengracht, was nieuws. Dat deskundigen het onderzoek reeds op de dag van publicatie afserveerden, haalde de kranten buiten Nederland echter niet. Dat was kennelijk niet bijster interessant.
En zo kreeg een groot deel van de wereldbevolking slechts de conclusie van het coldcaseteam voorgeschoteld: de Joodse notaris Arnold van den Bergh heeft Anne Frank, haar gezinsleden en de andere ondergedoken Joden verraden en daarmee de dood ingejaagd. Het is voor 85 procent waarschijnlijk, zei het team erbij, maar in het slot van het boek van de Canadese schrijfster Rosemary Sullivan claimt de onderzoeksleider, voormalig FBI-agent Vince Pankoke: „We hebben helder gekregen wat er precies is gebeurd op de Prinsengracht 263. Zoals vaak gebeurt bij onderzoeken naar onopgeloste zaken bleek een verworpen bewijs de sleutel te zijn om het bijna tachtig jaar oude mysterie op te lossen”, al schrijft hij er nog wel bij: „Ik geloof oprecht dat ons onderzoek naar het verleden en onze interpretatie ervan geen afgesloten oefening is.” Intussen is het toch maar gezegd: Van den Bergh lijkt de verrader te zijn.
Flinterdun
Alles draait om een anoniem briefje dat Annes vader Otto Frank na de oorlog ontving. Daarvan bleef alleen een overgetypt afschrift bewaard: „Uw schuilplaats te Amsterdam werd indertijd medegedeeld aan de Jüdische Auswanderung te Amsterdam, Euterpestraat, door A. van den Bergh, destijds woonachtig nabij het Vondelpark, O. Nassaulaan. Bij de J.A. bestond er een hele lijst door hem doorgegeven adressen.”
Daaraan een stellige conclusie verbinden gaat veel te ver, betoogden historici al direct nadat ze de onderzoeksresultaten onder ogen kregen. ”Een flinterdunne beschuldiging” en ”Broddelwerk”, kopte het NIW. Historici met kennis van de Jodenvervolging wezen op de speculatieve redeneringen en ontbrekende bronnen. Met name de bewering dat Van den Bergh beschikte over adreslijsten van onderduikers, verzameld door de Joodse Raad, stuitte op kritiek: er is geen enkel bewijs voor het bestaan van zulke lijsten. „Lasterlijke onzin”, stelde Bart van der Boom, een universitair docent uit Leiden die werkt aan een boek over de Joodse Raad.
Gelikte campagne
Intussen werd het ‘resultaat’ uitbundig gepresenteerd. „Zes jaar lang onderzocht een forensisch coldcaseteam van 23 personen, bijgestaan door tientallen vrijwilligers, wie Anne Frank en haar gezin kan hebben verraden”, reconstrueerde het NIW. „Op maandag 17 januari brandde een gelikte, wereldwijde marketingcampagne los. Het boek dat Rosemary Sullivan over de bevindingen van het team schreef, was in tientallen talen vertaald. De Nederlandse versie, met de verwarrende titel ”Het verraad van Anne Frank”, was onder embargo aan een aantal Nederlandse kranten gestuurd om voor de verschijningsdatum te lezen. De Volkskrant, NRC en Het Parool openden er groot mee: de verrader van Anne Frank moest worden gezocht in Joodse kring. De kranten namen de theorie klakkeloos over, kritische noten werden nauwelijks gezet.”
Het Reformatorisch Dagblad had als avondkrant het voordeel dat de kritiek vanuit onder meer het NIOD en de Anne Frankstichting in dezelfde editie als het onderzoeksresultaat kon worden gepubliceerd. Opperrabbijn Jacobs plaatste de kanttekening dat het onethisch is iemand te veroordelen als er niet 100 procent zekerheid is. „Het Jodendom gaat ervan uit dat je beter een schuldige ongestraft kunt laten rondlopen dan een onschuldige ten onrechte veroordelen.”
Percentage
Niet alleen deskundigen maakten gehakt van het onderzoek, vorige week klonk ook een kanttekening uit kringen rond het coldcaseteam zelf. Forensisch analist Frank Alkemade stelde dat hij de 85 procent met sterke relativeringen had genoemd, maar dat het team die in de publiciteit onvermeld liet. Hij had de feiten en inzichten die het team hem leverde, niet zelf kunnen controleren en daarom een voorwaardelijke in plaats van absolute kans berekend.
De statisticus zei Van den Bergh niet als informant aangewezen te hebben en al helemaal niet als verrader. „Ik trek die conclusie niet, en anderen zouden dat ook niet moeten doen. Ten eerste komt 85 procent niet in de buurt van beyond reasonable doubt. Bovendien moet je beseffen dat we gebeurtenissen onderzoeken van 75 jaar geleden, wat betekent dat de verzameling van gegevens waarmee we moeten werken beperkt is.”
Alkemade wees er volgens NRC in zijn rapport ook op dat zelfs een waarschijnlijkheid van 95 procent onvoldoende zou zijn om een dader aan te wijzen. „Als we verdachten zouden veroordelen vanaf 95 procent waarschijnlijkheid, zou dat kunnen betekenen dat 1 op de 20 gevangenen onschuldig in de cel zit.”
Andere statistici hekelden alleen al het feit dat er getallen werden gebruikt. „Je kunt een complexe rechtszaak niet reduceren tot een simpele rekensom.”
De pers gestopt
Het Nieuw Israëlietisch Weekblad vreesde dat het kwaad niet meer te keren is. „De commerciële karavaan trekt verder. Zijn een expositie en een film waarin deze gecorrumpeerde theorie aan de man wordt gebracht, nog te voorkomen?”
Uitgeverij AmboAnthos in Amsterdam bood maandagmorgen in een brief excuses aan voor het boek. „Een kritischer houding was mogelijk geweest.” Bijdrukken gaat AmboAnthos niet doen zolang het onderzoeksteam de gerezen vragen niet heeft beantwoord.
„In de afgelopen week bekritiseerden niet alleen historici het Anne Frankboek, ook de adviesraad, veel van de ‘consultants’ en zelfs de forensisch statisticus (de 85 procentsman) distantieerden zich van de eindconclusies. Het stoppen van de persen is dan ook de enig juiste conclusie”, reageerde prof. dr. Bart Wallet, die een kritische recensie in het Reformatorisch Dagblad publiceerde. En in het Engels voegde hij eraan toe dat de uitgevers in het buitenland nu niet kunnen doen alsof er niets gebeurd is.
