Onlangs sprak ik een al wat oudere man, een man van naam, lid van de Gereformeerde Gemeenten, levenslang werkzaam geweest binnen een van de instituties van de gereformeerde gezindte. Hij vertelde mij dat hij op z’n oude dag voor het eerst iets meemaakte wat hij zijn leven lang niet eerder had gezien: stagnatie en krimp in plaats van groei.

Zijn kerk was altijd gegroeid, zozeer dat er een groot gebouw aan de rand van het dorp was verrezen. Hij had de leerlingenaantallen op reformatorische scholen zien exploderen. De oplage van het RD steeg tijdens zijn leven naar wel zo’n 60.000 lezers. Maar toen kwamen internet en sociale media, en dat had niet alleen invloed op de krantenoplage, maar sinds corona ook op de trouw van kerkmensen aan de eigen gemeente. Reformatorische scholen kampten voor het eerst met teruglopende leerlingenaantallen. En zijn kerk was zondags leger en leger, terwijl vrienden en bekenden met hun laptop op de bank zaten te shoppen.

Zijn verhaal van stil verdriet biedt meer dan anekdotisch bewijs voor een gevoel dat steeds meer mensen bezet. Het gevoel dat we in een tijd van kentering leven. Een bepaalde periode, die we waarschijnlijk ruwweg kunnen dateren van 1970 tot 2020, de tijd van bloei en opgang en emancipatie, komt langzaam tot een einde, en niemand weet wat er voor ons ligt.

Groei geeft zelfvertrouwen, stagnatie houdt ons een spiegel voor die ons de vraag naar onze identiteit doet stellen. Wie zijn we en wat willen we? Die vraag wordt alleen maar urgenter wanneer we bedenken dat de politieke en maatschappelijke omstandigheden ook al een gevoel van ongemak oproepen. Nooit waren de marges in de politiek zo smal als nu. Kijk naar het coalitieakkoord van het nieuw aangetreden kabinet. De ChristenUnie is manmoedig aangeschoven, maar op heel veel dossiers hebben Gert-Jan Segers en de zijnen hooguit voor uitstel kunnen zorgen en hebben zij niet veel meer dan ”nog erger” kunnen voorkomen. Dat is hun allesbehalve kwalijk te nemen: zo liggen de verhoudingen nu.

Vervreemding

Daar komt dan nog bij dat artikel 23 over de vrijheid van onderwijs meer en meer een dode letter wordt. Dat artikel zal niet worden herschreven, maar gewone wetten zullen de daarin verwoorde vrijheid steeds meer inperken. We moeten daarbij vooral denken aan de wet burgerschapsvorming, die tot in detail voorschrijft welke waarden via het onderwijs moeten worden overgedragen – waarden die veelal haaks staan op de letter en geest van het christelijk onderwijs zoals we dat hebben gekoesterd.

Deze ontwikkelingen roepen zomaar een toenemend gevoel van vervreemding tegenover de Nederlandse samenleving op – terwijl wij, bewoners van de Biblebelt, op school altijd hebben geleerd dat wij het ”hart en bloed der natie” vormen. Die distantie is door de coronacrisis alleen maar versterkt. De machteloze woede over de voortdurende crisis leidde tot een speurtocht naar zondebokken en tot een stigmatisering van ‘Staphorst’ als symbool van bevindelijk-gereformeerd Nederland. We horen er niet meer bij, als achtergebleven, zo niet achterlijke minderheidsgroep, waarmee de rest van Nederland steeds minder geduld lijkt te hebben.

Al deze ontwikkelingen blijken ook intern een bron van polarisatie en ressentiment – in een mate die we ons voorheen niet hadden kunnen voorstellen.

Een tijd van onzekerheid en crisis, zoals de onze, biedt altijd een ruime opening voor verleidingen. De verleidingen van aanpassing, van wetticisme, van isolement, van geweld. Dat waren de antwoorden die de bevolking van Israël vond aan het begin van onze jaartelling, tijdens een van de grootste crises in zijn volksbestaan. In die verwarring van sadduceïsme, farizeïsme, de grotten en holen van de Essenen, van zelotisme, trad Iemand op Die zei dat Hij Zelf het Koninkrijk van God was. Dat Koninkrijk lag dus niet in het verlengde van meedoen of donkere degelijkheid of verkrampte isolatie of apocalyptische wanhoop, maar was een Persoon, een geestelijk Koninkrijk.

Dat Koninkrijk is niet van deze wereld. Wat ons de komende jaren ook overkomt, ons kan niets vreemds overkomen.

De situatie van de afgelopen eeuw, van vrijheid en tolerantie, was een uitzondering op een algemeen patroon. Laten we koesteren wat we hebben en laten we onze politici steunen die in die verdeelde en ongekend gepolariseerde politieke arena de laatste kleine marges bewaken. Maar laten we er niet door worden overvallen wanneer die marges alleen maar kleiner worden. De vrijheid van onze scholen is, denk ik, nog één kabinetsperiode gegarandeerd. Daarna komen we in een situatie die overal elders op de wereld normaal is.

Als we ons verdriet over alle ontwikkelingen, en vooral onze soms ongepaste reacties, zullen hebben overwonnen, kunnen we misschien gaan wennen aan de gedachte dat we vanuit een situatie van vrijheid en ruimte en privileges, in een situatie van galoet (diaspora) terechtkomen – als een kleine religieuze, niet langer erkende minderheid in een postchristelijk land, steeds meer zonder beschermende instituties.

Dat vraagt omdenken, nadenken over nieuwe vormen en wegen waarin we de verborgenheid van het Koninkrijk aan onze kinderen en kleinkinderen kunnen doorgeven – soberder welllicht dan voorheen, maar ook inniger en geestelijker. Alleen iemand die een verhaal heeft, heeft wat te vertellen en kan iets doorgeven. Dat is misschien wel het gebod van dit uur. Lernen en lehren. Studeren en overdragen. Lezen en schrijven en spreken. Want het grootste gevaar dat ons bedreigt, is dat we straks, als al die instituties steeds meer wegvallen, met onze mond vol tanden staan.