Als een minister aan het eind van zijn termijn eenmaal weet hoe de hazen lopen, moet hij zo zoetjes aan alweer vertrekken, wil de voormalig minister van Defensie er maar mee zeggen. „Het is een oud grapje, maar er zit natuurlijk een kern van waarheid in.”

De dag waarop hij vijftien jaar geleden minister werd, herinnert Van Middelkoop −lid van het kabinet-Balkenende IV namens de ChristenUnie− zich als een „intensieve dag met veel indrukken.” Vooral de beëdiging door de koningin was „een indrukwekkend moment”, weet hij nog. „Er veranderde op dat ogenblik iets in mijn leven. Vanaf dat moment voelde ik dat de politieke verantwoordelijkheid echt op mijn schouders rustte.”

Op de eerste dag wordt op het departement alles uit de kast getrokken om de nieuwe minister hartelijk welkom te heten. Bij aankomst op het ministerie van Defensie wachtte een militair muziekkapel Van Middelkoop op met opgewekte muziek. Al snel volgde de eerste briefing in het Defensie Operatie Centrum, de plek waar alle lijntjes samenkomen. Vandaaruit houdt de krijgsmacht wereldwijd in de gaten wat er gebeurt en is er nauw contact met uitgezonden militairen.

Na ceremonie, indrukken en kennismakingen komt er aan het eind van zo’n eerste dag dan toch een moment waarop iedereen de kamer van de net aangetreden bewindspersoon verlaat. „Dat is het fameuze moment dat in iedere biografie terugkomt”, vertelt Van Middelkoop. „Een in stilte achtergebleven minister realiseert zich op zo’n moment: Er moet geregeerd worden, maar hoe ga ik dat doen?”

Avondeten

Vanaf het eerste moment slaapt een minister naast zijn telefoon. „Het continu bereikbaar moeten zijn, begon toen”, herinnert Van Middelkoop zich. Al was dat in zijn geval niet het hele verhaal. Zo keek zijn vrouw vreemd op toen hij de eerste paar dagen keurig op tijd aan tafel zat voor het avondeten. „Dat was het voordeel van de ambtelijke routine op het departement. Ik liep mee in het gareel van de ambtelijke werktijden”, vertelt de oud-minister van Defensie. „Na verloop van tijd veranderde dat, bijvoorbeeld omdat ik veel in het buitenland verbleef.”

Optredens in de media horen er ook vanaf dag één bij. Als minister is het extra uitkijken met wat je zegt. Van Middelkoop: „Ik herinner me een veelbekeken tv-programma waarin het nieuwe kabinet werd voorgesteld. De eerste vraag die de interviewer mij voor de voeten wierp, was: U bent christen en in de Bergrede staat dat als iemand hem op de rechterwang slaat, hij diegene ook de andere wang moet toekeren. Hoe kan iemand die deze ethiek voorstaat nu minister van Defensie zijn?” De CU’er zag het als een mogelijkheid om een antwoord met een element van getuigenis te geven. „Dezelfde God Die de Bergrede heeft uitgesproken, heeft de overheid het zwaard gegeven om voor gerechtigheid te zorgen.”

Het is cruciaal om een goede vertrouwensband met de ambtelijke leiding op een departement op te bouwen, merkte van Middelkoop al snel. „Er gebeurt zoveel. Dat kan een bewindspersoon onmogelijk allemaal zelf in de gaten houden. Op een zeker moment kreeg ik van mijn ambtenaren antwoorden op schriftelijke Kamervragen onder ogen. Daar moest ik als eindverantwoordelijke akkoord op geven. Toen ik het setje Kamervragen zag, begreep ik direct: Dit is brisant. De antwoorden moeten kloppen, anders zou het me mijn baan kunnen kosten. Ik liep naar de hoogste ambtenaar op het departement om me ervan te vergewissen dat alles juist was. Hij zei: „Eimert, je kunt erop rekenen dat alles waar jij voor tekent, wij dat naar eer en geweten hebben beantwoord.” Dat was voor mij een belangrijk leermoment. Het is een kwestie van geven en nemen in een vertrouwensrelatie, maar het is cruciaal voor goede samenwerking.”

Helikopter

De dienstauto met vaste chauffeur heeft Van Middelkoop „nooit echt als comfort of luxe gezien. Die is noodzakelijk voor het werk. De rit heen en weer van het ministerie naar huis kost op een dag zo een uur reistijd. Het is dan pure winst om in die tijd dossiers of het nieuws van de dag door te nemen. Na vier jaar was ik blij dat ik zelf weer achter het stuur zat. Het schept toch een bepaalde afstand tot de buitenwereld.”

Als minister van Defensie was Van Middelkoop bevoorrecht met de mogelijkheid om per helikopter te kunnen reizen. Die werd vooral gebruikt voor langere afstanden, zoals naar de marinebasis in Den Helder of de jaarlijkse herdenking van de omgekomen Amerikaanse militairen in Margraten. „Dat is echt uniek aan Defensie.”