Het leven van de op de Sumatra geboren Soetan Sjahrir (1909-1966) heeft een dramatisch verloop. Dat van de Nederlandse Maria Duchâteau niet minder. De twee leren elkaar kennen als Sjahrir in Nederland gaat studeren en bevriend raakt met de Joodse socialistische voorman Sal Tas, echtgenoot van Maria. Aanvankelijk woont Sjahrir bij zijn oudere zuster Sjahrizad en haar man Djoehana, die in Amsterdam geneeskunde studeert. Als zij terugkeren naar hun vaderland, trekt hij in bij vriend Sal. Al snel ontstaat, met medeweten van Tas, een liefdesrelatie tussen de Sumatraanse student en Maria, die hij Mieske noemt.

Op verzoek van Mohammed Hatta, een boegbeeld van de nationalistische beweging in Nederlands-Indië, keert Sjahrir in december 1931 terug naar zijn geboortegrond om de linkse onafhankelijkheidsgroeperingen samen te smeden tot een krachtige politieke beweging. Die wordt in december 1931 officieel opgericht onder de naam Pendidikan Nasional Indonesia (Indonesische Scholingspartij). Enkele maanden later arriveren Maria en haar twee jonge kinderen, geboren uit haar huwelijk met Sal Tas. Die heeft laten weten dat op 5 april 1932 de echtscheiding zal worden bekrachtigd. Vijf dagen later verbindt een islamitische rechter Sjahrir en zijn geliefde in de echt. De twee weten niet dat ze door het koloniale gouvernement worden beschouwd als revolutionaire elementen. Als blijkt dat de aangekondigde scheiding nog niet is uitgesproken, wordt de inmiddels zwangere Mies gearresteerd wegens bigamie en met haar kinderen op een retourboot naar Nederland gezet.

Ontbonden

Alle pogingen tot hereniging stranden. Ook een huwelijk met de handschoen heeft niet het gewenste resultaat. Het contact blijft beperkt tot een intensieve briefwisseling. Sjahrir is vanwege zijn politieke activiteiten verbannen naar strafkamp Boven-Digoel in Nieuw-Guinea. Daarvandaan wordt hij overgebracht naar het Zuid-Molukse eiland Banda Neira. Vervolgens maakt de Japanse bezetting hereniging onmogelijk. De twee ontmoeten elkaar pas weer in april 1947 – als Sjahrir al anderhalf jaar premier van Indonesië is. De liefde blijkt dan uitgedoofd.

Op 12 augustus 1948 wordt het op afstand gesloten huwelijk ontbonden. Maria trouwt drie weken later met Sjahrirs jongere broer Sjahsam, die al die jaren in Nederland haar steun is geweest. Sjahrir treedt in 1951 in het huwelijk met Siti Wahjunah Saleh, secretaresse tijdens de Nederlands-Indonesische onderhandelingen in Linggadjati, waar hij namens Indonesië als onderhandelaar optrad.

Het is te danken aan dr. Kees Snoek (1952), emeritus hoogleraar Nederlands aan de Universiteit van Parijs (Sorbonne), dat een deel van de brieven van Sjahrir aan zijn Mieske nu voor een breed publiek toegankelijk is. Hij bundelde een representatieve selectie in ”Sjahrir. Wissel op de toekomst”. Het boek opent met een voorwoord en eindigt met een schets van het leven van Sjahrir, beide van de hand van Snoek.

Grote liefde

Van 1982 tot 1990 doceerde de neerlandicus aan de Universitas Indonesia. „Ik was toen bezig met mijn proefschrift over de Indische jaren van de schrijver E. du Perron. Mede daardoor kwam ik in aanraking met mensen die zowel Du Perron als Sjahrir hadden gekend, onder wie Sjahrirs weduwe Siti Wahjunah Saleh. Ze was een van de bezoekers van de literaire salon die ik organiseerde. Na mijn promotie ben een biografie over Du Perron gaan schrijven. Omdat hij contact had gehad met Maria Duchâteau, wilde ik ook haar spreken.”

Met hulp van de Nederlandse diplomaat Max Gitz wist Snoek haar op te sporen. Ze bleek met haar vierde echtgenoot, de architect Georges Staal, in het Zuid-Franse Lorgues te wonen. „Ik heb eerst een jaar met haar gecorrespondeerd. In januari 1994 ontmoette ik haar voor het eerst. Tijdens dat bezoek liet ze me de brieven zien die Sjahrir haar had gestuurd. Ze was van plan die te verbranden. Dat heb ik haar dringend ontraden, omdat ze uit cultureel en historisch opzicht zeer interessant zijn.”

De nog altijd eigenzinnige dame, behalve ex-echtgenote ooit de strijdmakker van Sjahrir, had haar socialistische ideeën ingeruild voor rechtse opvattingen. „Maar aan alles was merkbaar dat Sjahrir haar grote liefde was geweest. Nadien wilde ze door niemand meer Mieske worden genoemd.”

Eruditie

Na haar overlijden in januari 1997 stelde Georges Staal kopieën van alle brieven ter beschikking aan Snoek, die intussen in Straatsburg doceerde. „In de zomer van 1998 heb ik ze allemaal gelezen. Vooral de brieven waarin Sjahrir de bittere armoede in de dorpen op Midden-Java beschrijft, vind ik heel ontroerend. Als telg uit een familie die tot de Indische elite behoorde, ontwikkelde hij zich tot pleitbezorger van de armen. Hij beschrijft ook heel beeldend de natuur van Banda Neira, en de kinderen aan wie hij daar lesgeeft. Die haalden hem uit zijn isolement. Omdat ik nog bezig was met de biografie van Du Perron, heb ik de collectie na lezing terzijde gelegd.”

In 2005 begon Snoek met het digitaliseren en annoteren van de brieven. Vooral het annoteren was een monnikenklus. De bedoeling was de nagelaten brieven van Sjahrir (273 in totaal, waarvan 247 aan Mieske) integraal uit te geven. Omdat de noodzakelijke fondsen uitbleven, besloot uitgeverij Van Oorschot in overleg met Snoek alvast een bloemlezing te publiceren. „Als smaakmaker.”

De biografische schets in het boek is een samenvatting van de biografie waaraan de literatuurhistoricus momenteel werkt. Bijzonder aan de eerste premier van Indonesië is voor Snoek de onafhankelijkheid en eruditie die hij reeds op jonge leeftijd toonde. „De brieven tonen Sjahrirs humanisme, zijn democratische gezindheid en zijn scherpe blik op de koloniale werkelijkheid en de feodale verhoudingen onder de inheemse bevolking. Ze maken ook duidelijk dat hij vanwege zijn politieke roeping een universeel mens wilde worden. Hij vraagt Maria Duchâteau hem standaardwerken over economie, sociologie, wiskunde, statistiek en nog veel meer toe te zenden. Hij is ook sterk beïnvloed door de Duitse romantiek: Schiller en Goethe.”

Ambivalent

De verhouding tussen Sukarno en Sjahrir was ambivalent. „Sukarno geloofde in actie van de massa. Sjahrir vond net als Hatta dat eerst intellectueel kader moest worden gevormd; mensen die de toekomstige republiek konden gaan leiden. Het koloniale gouvernement vreesde de partij van Sjahrir en Hatta meer dan die van Sukarno. Na de gevangenneming van Sukarno stortte zijn partij in, maar de kadervorming via de PNI ging na de verbanning van Sjahrir en Hatta gewoon door.”

Ondanks zijn afkeer van de populistische trekken van Sukarno, bewondert Sjahrir diens charisma. Omgekeerd waardeert Sukarno, de eerste president van Indonesië, de diplomatieke gaven van Sjahrir, resulterend in het Akkoord van Linggadjati, het politiek akkoord dat op 15 november 1946 werd gesloten tussen de Nederlandse regering en de Republik Indonesia. „Toen Nederland aanvullende voorwaarden stelde, kwam Sjahrir klem te zitten tussen de conservatieve Nederlandse regering en links-radicale groepen in eigen land. Dat bracht hem ertoe zijn premierschap neer te leggen, waarna Sukarno hem tot presidentieel adviseur benoemde. Kort daarop begon Nederland de eerste politionele actie. In die periode hield Sjahrir drie redevoeringen voor de Verenigde Naties, zijn ”finest hour”. Zijn optreden was hét bewijs dat de jonge republiek werd geleid door mensen van kaliber. Ook de Verenigde Staten stelden zich nu achter Indonesië en dwongen Nederland uiteindelijk op de knieën.”

Nationale held

In 1948 sticht Sjahrir de Partai Sosialis Indonesia (PSI), om na de politieke omwenteling een sociale revolutie te bewerkstelligen. „Hij verwachtte het nog steeds van het redelijke intellect en richtte zich niet op de massa”, constateert Snoek. „Dat is hem opgebroken. De PSI verschrompelde tot een klein partijtje en werd in 1960 door Sukarno verboden.”

Zes jaar laten stierf Sjahrir in Zürich, na een aantal beroertes. In Indonesië kreeg hij postuum de status van nationale held. Na de brede volksopstand die in 1998 leidde tot de afzetting van generaal Suharto, de tweede president van Indonesië, ontstond een hernieuwde belangstelling voor Sjahrir wegens zijn democratische idealen.

Sinds het overlijden van Georges Staal is Sjahroesam Sjahsam, de zoon van Maria Duchâteau uit haar huwelijk met de jongere broer van Sjahrir, eigenaar van de brieven die zijn oom aan zijn moeder schreef. Tussen hem en Snoek groeide een hechte vriendschap. „Ik heb ook goed contact met Upik, de dochter uit het huwelijk van Sjahrir met Siti Wahjunah Saleh. Voor een eventuele Indonesische vertaling van de brieven zal zij toestemming moeten verlenen, omdat volgens de matriarchale Minangkabause traditie de oudste dochter de nalatenschap van de familie beheert.”

De brieven die Maria Duchâteau aan haar grote liefde schreef, gingen tot verdriet van de emeritus hoogleraar verloren. „Helaas was Sjahrir een sloddervos. Ondanks mijn speurtocht kon niemand me helpen aan een brief voor hem van zijn Mieske. Heel treurig, maar ik moet me erbij neerleggen.”

Boekgegevens

Sjahrir. Wissel op de toekomst. Brieven van de Indonesische nationalist aan zijn Hollandse geliefde, bezorgd door Kees Snoek; uitg. Van Oorschot; 280 blz., € 22,50