Het is te verwachten dat de coronacrisis diepe sporen in de maatschappij zal nalaten, ook wanneer de zorgen over het coronavirus grotendeels verdwenen zouden zijn. Allerlei coronamaatregelen zijn heel ingrijpend en de dreiging van de ziekte is groot. Zeker ook voor mensen die zich niet laten vaccineren.

De klimaatcrisis voegt aan die tegenstellingen nog het een en ander toe, de toeslagenaffaire eveneens. In de internationale verhoudingen is het optimisme verdwenen dat zo kenmerkend was voor de eerste jaren na de val van de Berlijnse Muur.

Overigens was het verleden ook niet zonder grote spanningen en diepgaande crises. Laten we dat niet vergeten. De Prediker houdt het ons voor dat het niet van wijsheid getuigt om te denken dat de vorige dagen beter zijn dan deze (Pred. 7:10).

In het begin van de vorige eeuw zette de massaal opkomende socialistische beweging de maatschappelijke en politieke verhoudingen onder grote druk. In West-Europa werden de socialisten na verloop van tijd ingekapseld, in Rusland kwam de radicale bolsjewistische vleugel aan de macht. Dat hebben ze daar geweten.

De Eerste Wereldoorlog schokte het westerse vooruitgangsgeloof, de economische wereldcrisis van de jaren dertig deed dat niet minder. „Wij leven in een bezeten wereld. En wij weten het”, zo schreef de historicus Johan Huizinga in 1935.

De Tweede Wereldoorlog veroorzaakte een nog veel grotere crisis. Aanvankelijk leek Hitler de overwinning te behalen, maar aan het eind van de oorlog stonden de Sovjettanks in het hart van Duitsland. Een beangstigende situatie. De Koude Oorlog duurde bijna een halve eeuw.

Het proces van ontkerstening heeft zich sinds de jaren zestig van de vorige eeuw in versneld tempo doorgezet. Aan de linkerzijde en in het midden van de protestantse wereld hakte dat er fors in, maar ook ter rechterzijde is de teruggang veelal niet te loochenen. De bevindelijk gereformeerde kring kent meer dan vroeger een uitstroom naar de onkerkelijkheid, maar vooral ook naar lichtere stromingen in het kerkelijk spectrum.

De ontkerstening had ook gevolgen voor de politieke verhoudingen en de publieke moraal. De christelijke partijen verloren hun meerderheid in het parlement. Traditionele normen ten aanzien van huwelijk en gezin, leven en dood, man en vrouw werden in wetgeving en overheidsbeleid terzijde geschoven.

Onvrede alom

Inmiddels hebben we driekwarteeuw vrede en een hoog welvaartsniveau bereikt. Toch is er onvrede alom. Een onvrede die zich niet alleen beperkt tot woorden, maar soms ook tot daden overgaat of dreigt over te gaan.

Vooral lager opgeleiden, mensen met een laag inkomen en mensen met een niet-westerse achtergrond hebben weinig of geen vertrouwen in de politiek. Dat bleek ook uit de resultaten van het Nationaal Kiezersonderzoek die eind vorige maand gepubliceerd werden.

Afkeer van de Haagse politiek blijkt veelal gepaard te gaan met weinig vertrouwen in de maatschappelijke ontwikkelingen in het algemeen. Men vindt het moeilijk om hoopvol te zijn over de toekomst van de wereld en is van mening dat voor de meeste mensen in Nederland het leven eerder slechter wordt dan beter. Wanneer men gaat stemmen, komt men vaak uit bij Forum voor Democratie of de PVV.

Van de SGP-kiezers kun je niet zeggen dat de afkeer van de Haagse politiek overheerst, maar er is wel relatief veel onvrede over de algehele situatie. Minder weliswaar dan bij de volgelingen van Wilders en Baudet, maar meer dan bij de achterban van andere partijen. Waarschijnlijk werkt hierin de zorg door over de verschuiving van allerlei waarden en normen. Daarnaast is er uiteraard de invloed van de coronacrisis.

Opvallend is in ieder geval wel dat de kiezers van de ChristenUnie duidelijk anders in dit spanningsveld staan dan die van de SGP. Ook bij andere uitkomsten van dit onderzoek is dit het geval. De CDA’ers zitten nogal eens tussen die twee partijen in.

Elite en volk

In de publieke discussie wordt de huidige sociaal-politieke problematiek nogal eens getypeerd als de kloof tussen het volk en de elite. Het volk voelt zich niet meer vertegenwoordigd door de politieke elite. Zelfgenoegzame bestuurders en politici zouden zich niets aantrekken van de wensen en noden van het volk.

Hier ligt zeker een belangrijk probleemgebied, al moeten we wel bedenken dat dit soort klachten ook in vorige eeuwen aan de orde waren. Kenmerkend voor de laatste halve eeuw zijn echter wel processen van globalisering, individualisering, ontkerstening en ontzuiling. Die zijn in dit verband zeker relevant.

Mensen die tot een kerk behoren (en geen papieren lid zijn) voelen zich duidelijk verbonden met een groter geheel. In de kerk komen ze mensen tegen van een ander opleidingsniveau en die tot een andere sociale klasse behoren. Op grond van hun gemeenschappelijke geloofsovertuiging zijn ze echter elkaars gelijken. Ze zien naar elkaar om. Althans, zo behoort het te zijn.

De verzuiling betekende ook dat mensen deel uitmaakten van allerlei grotere verbanden. Confessionele partijen waren volkspartijen in die zin dat zij alle maatschappelijke lagen omvatten. Ze hadden een trouw kiezerskorps. Dat wist zich in het Haagse door zijn voormannen vertegenwoordigd.

Dat is nu allemaal verdwenen of in ieder geval veel minder geworden. Veel mensen doen tegenwoordig nergens aan, zij maken geen deel meer uit van hechte verbanden. Ook de natie is minder belangrijk geworden. Zelfs de huwelijksband knelt al gauw. Mensen koesteren hun vrijheid en gaan voor hun eigen geluk.

In veel gevallen hebben de traditionele media voor hen geen gezag meer. Deskundigen evenmin. Ze zoeken het zelf wel uit. Belangrijk is of het goed voelt. Velen hebben een lage frustratietolerantie. Anders gezegd: men pikt het al gauw niet meer.

Politici die die onvrede weten te exploiteren kunnen daarom gemakkelijk grote groepen kiezers mobiliseren. Althans, voor zolang het duurt. Je moet dan vooral flink afgeven op je tegenstanders. Zo werkt dat in de huidige situatie.