Polarisering is steeds prominenter aanwezig. Politieke, ideologische en sociale tegenstellingen worden scherper en moeilijker overbrugbaar. De term duikt vaker op in de Nederlandse samenleving, rond discussies over Covid-19, immigratie en het behoud van tradities. Maar hoe ziet polarisering eruit, en waarom zouden we ons er zorgen om moeten maken?

Polarisering markeert een proces waarbij het wij-versus-zijdenken in de samenleving steeds ernstigere vormen aanneemt, tot het punt dat mensen lijnrecht tegenover elkaar staan. Het gaat niet enkel over het innemen van verschillende standpunten, maar ook over een kloof tussen percepties van de waarheid. In tijden waarin discussies over desinformatie en ”fake news” de boventoon voeren, zijn mensen in tegengestelde kampen het steeds minder vaak eens over de feitelijke waarheid.

Tegenstellingen horen bij een gezonde democratie, maar onenigheid dient wel op overeenstemming over de feitelijke waarheid gefundeerd te worden. Men kan het oneens zijn over de juiste aanpak van de coronapandemie, de vluchtelingencrisis of klimaatverandering, maar discussies hierover dienen wel gebaseerd te zijn op een interpretatie van dezelfde feitelijke kennis. Het is hierbij te eenvoudig om te stellen dat ”de” universele waarheid niet bestaat, en dat de waarheid altijd een kwestie van perspectief is. Het is eenvoudigweg te verifiëren of een bepaald aantal immigranten het land binnenkomt, of hoeveel ic-bedden er in Nederland staan. Echter, tegengestelde kampen lijken het zelfs niet meer eens te zijn over de meest basale feiten. Hoe kunnen discussies zinvol zijn als mensen vanuit een andere realiteit redeneren?

De universele status van feitelijke kennis is precies wat er op het spel staat in het huidige opinieklimaat van polarisering: verschillende standpunten worden vanuit tegengestelde feitelijke interpretaties geformuleerd. Waar het ene kamp in het debat over klimaatverandering bijvoorbeeld uitgaat van feiten die een toename van de globale temperatuur voorspellen, refereert het tegengestelde kamp aan een feitelijke waarheid die een afname laat zien. Vergelijkbare tegenstellingen zijn er in de discussie over Covid-19 of immigratie: andersdenkenden worden niet enkel aangevallen op hun standpunten, maar ook als brengers van ”fake news” bestempeld – een label dat wordt aangejaagd door polariserende politici als Wilders en Baudet.

Alternatieve werelden

Het gevaar van deze tegenstellingen is dat de gedeelde waarheid steeds relatiever wordt, tot het punt dat tegengestelde kampen het niet meer eens kunnen zijn over feiten. Polarisering wordt in stand gehouden doordat de verschillende werelden, vanuit gescheiden media, andere realiteiten creëren en ervaren. Wanneer mensen bevestiging zoeken voor hun percepties, angsten, wantrouwen en frustraties kunnen zij in een neerwaartse spiraal terechtkomen. Zij staan dan steeds minder open voor tegengestelde meningen en feiten, en sluiten zich af in een ‘niche’ of echokamer die hun gevoelens versterkt.

Een belangrijk gevolg is dat politieke en sociale dialogen tussen mensen met tegengestelde meningen –een grondbeginsel van een gezonde democratische samenleving– steeds minder voorkomen. Tegengestelde kampen zoeken bevestiging voor hun gelijk, terwijl andersdenkenden op een vaak vijandige manier worden aangevallen. Sociale media en de alomtegenwoordigheid van alternatieve waarheden online maken het eenvoudig een eigen waarheid te selecteren, en iedere afwijkende visie te vermijden of tegen te gaan. Het is verleidelijk om het comfort op te zoeken van bevestiging, terwijl het zoeken naar tegenstellingen niet alleen confronterend kan zijn, maar ook steeds moeilijker wordt.

Dialoog herstellen

Wat hebben we nodig om te depolariseren? Allereerst is het belangrijk om de dialoog tussen mensen met verschillende meningen te herstellen, en openheid ten opzichte van andere interpretaties van dezelfde feitelijke kennis te bewerkstelligen. Platformen voor sociale media kunnen meer transparantie bieden over hoe gescheiden mediawerelden tot stand komen, bijvoorbeeld door te onthullen wat er schuilgaat in de ”black box” van algoritmen. Tegelijkertijd moeten platformen openstaan voor een geregelde gedachtewisseling, en haat, agressie en andere asociale uitdrukkingen zo veel mogelijk tegengaan.

Met andere woorden: er moet een ruimte gecreëerd worden waarin het veilig voelt om tegengeluiden te laten horen, en het moet de norm zijn deze tegengeluiden op weloverwogen manier uit te drukken zonder het andere kamp als ”wappies” of iets dergelijks te beschouwen. Het innemen van andere standpunten en een beter begrip van de emoties en gedachten die onderliggend zijn aan tegengestelde meningen is daarbij ook cruciaal. Dit is een bredere verantwoordelijkheid die door de gehele samenleving wordt gedragen. Ook politieke actoren spelen hier een rol in als voorbeeldfunctie.

Tot slot moet het makkelijker worden feitelijke kennis te onderscheiden van desinformatie, hoaxen, meningen en andere uitingen die niet op feiten zijn gestoeld. Alleen wanneer de samenleving in staat is om snel en eenduidig een onderscheid te maken tussen fabels en feiten, kan er langzaam worden toegewerkt aan het herstel van een dialoog tussen mensen die het oneens zijn.

De auteur is universitair docent politieke communicatie aan de Universiteit van Amsterdam.