”De zoon uit Spanje”
Auteur: Tessa de Loo
Uitgeverij: De Arbeiderspers, Amsterdam, 2004
ISBN 90 295 2817 6
Pagina’s: 173
Prijs: € 16,95. In ”De zoon uit Spanje” wordt een oud familiedrama onder het stof vandaan gehaald. Vader Gerlof de Windt ligt op sterven. De laatste verjaardag van vader, zo vinden de kinderen, moet groots worden gevierd, met als hoogtepunt de verzoening tussen vader en de zoon uit Spanje. Via pa en de kinderen horen we hoe deze zoon, Bardo, na veel omzwervingen, terugkeert naar zijn vader, om weer opnieuw te verdwijnen.

Bardo zet het leven van mensen op zijn kop. Dat heeft hij al gedaan sinds hij op zijn achttiende een meisje van zestien zwanger maakte en weigerde de consequenties hiervan op zich te nemen. Gerlof, hoofd van een school, vreest vooral voor zijn reputatie en zegt dat hij zijn zoon nooit meer hoeft te zien. Zijn vrouw Ida blijft haar zoon in het geheim ontmoeten, maar Gerlof kan zich niet over zijn trots heen zetten. Het meisje, Floor, trouwt uiteindelijk met de oudere broer, Edwin. Floor wordt echter niet gelukkig met hem omdat zij nog altijd van Bardo houdt.

De verschijning van Bardo op het verjaardagsfeest van pa, na meer dan vijfentwintig jaar, brengt veel spanning met zich mee. Vrijwel direct aan het begin van het verhaal lezen we hoe het afloopt. Op het einde van het verjaardagsfeest worden Bardo en Floor betrapt door Edwin op dezelfde daad die ze jaren geleden hebben gepleegd. Weer moet Bardo het huis verlaten. Floor laat Edwin in de steek en reist haar hervonden liefde Bardo, samen met haar dochter Steffie, achterna.

Elk hoofdstuk is vernoemd naar het familielid dat zijn verhaal met betrekking tot Bardo vertelt. In de hoofdstukken die door broer Frank, zus Hilde, Floor en Steffie beschreven zijn, komt Bardo er heel wat beter af dan in de hoofdstukken van Edwin. In tegenstelling tot Edwin bewonderen zij deze bohémien die in volkomen vrijheid leeft en zich niet druk maakt om materiële dingen.

Zowel het verhaal als het taalgebruik is clichématig. Het is jammer dat er vloeken in het boek staan. Slechts hier en daar verrast de schrijfster de lezer met mooie beelden. Zoals wanneer pa aan zijn overleden vrouw Ida vertelt wat hij voelde op het moment dat zijn zoon weer voor hem stond: „Ruim een kwarteeuw weerstand, versteend en begroeid met fossielen, viel in gruzelementen en alles werd zacht en warm (…) Pas nu, in de vreugde om zijn terugkeer, voelde ik het verlies.”

De Loo zet zich met ”De zoon van Spanje” duidelijk af tegen de westerse welvaarts- en verzorgingsmaatschappij. De christelijke religie wordt afgedaan als een achterhaalde godsdienst die zijn dienst bewezen heeft in tijden van barbarisme.

Het probleem van schuld en sterven wordt opgelost door een vage mengeling van een christelijke en zuidelijke levensstijl en oosterse elementen te presenteren. Gerlof doceert dat de bijbel „een boek vol leerzame, archetypische verhalen” is. Hij vergelijkt de geschiedenis met zijn zoon met het verhaal van de verloren zoon. Gerlof verwijt de schrijver van het bijbelverhaal een gebrek aan psychologisch inzicht. Hij vergeet waarschijnlijk dat het hier gaat om een gelijkenis, en niet om een roman.

Gerlof noemt zichzelf een verstokte atheïst (hij en Ida komen uit een rood nest). Zijn opvatting is dat hemel en hel in het leven geroepen zijn om de mensen in antieke tijden in het gareel te houden. Toch vreemd dat hij doorlopend tegen Ida praat en hoopt dat zij op hem wacht. En inderdaad: aan het einde van het verhaal heet Ida hem welkom in de eeuwigheid.

Het verhaal is zo opgebouwd dat het de lezer in spanning houdt. Pas als de lezer terug gaat lezen, vallen de puzzelstukjes beter op zijn plaats. Ook het procédé waarbij de lezer steeds in het hoofd van een ander personage kruipt, maakt het verhaal aantrekkelijk. Het is echter niet origineel. Wie Hugo Claus’ ”Omtrent Dee” en ”De geruchten” heeft gelezen, herkent onmiddellijk dezelfde werkwijze.

Het is ook jammer dat, ondanks het feit dat de lezer zo dicht bij de personages komt, zij niet veel meer worden dan types van mensen. Pa is een typische burgerman die hamert op het belang van normen en waarden. Frank wordt neergezet als een typische homoseksueel: modefotograaf inclusief geblondeerde lok. Edwin is een typische zakenman met dollartekens in zijn ogen. Aan het einde van het boek blijkt dat Floor in haar jeugd „nog net niet van de zwartekousenkerk” was. Je zou toch denken dat invloed moet hebben op iemands leven, maar bij Floor zijn er nauwelijks sporen van te vinden.

De enige die niet zelf aan het woord komt, is Bardo. Alsof hij eigenlijk niet echt bestaat. Bardo komt en verdwijnt. Hij representeert een bepaalde levenswijze: een mens wordt geboren en sterft weer, je moet leven los van materiële dingen, in totale vrijheid en onafhankelijkheid. De naam Bardo is ontleend aan het boek van leven en sterven, de bijbel van het Tibetaanse boeddhisme.

Het is goed dat De Loo met haar jongste boek een kritisch geluid laat horen tegen een materialistische consumptiemaatschappij waar voor geld alles te koop lijkt te zijn. Maar het slappe aftreksel van oosterse religie en vrijheidsideologie dat in deze roman overblijft, kan geen alternatief zijn. De thematiek vormt slechts een illustratie van de troosteloosheid en uitzichtloosheid van diegenen die denken in totale vrijheid te kunnen leven en wier leven vooral gericht is op dit ondermaanse bestaan.